Veire la font de Aur

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{Elementbox_header | number=79 | symbol=Au | name=aur| left=[[platin]] | right=[[mercuri (element)|mercuri]] | above=[[argent|Ag]] | below=[[roentgeni|Rg]] | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_series | [[metal de transicion]] }}
{{Elementbox_groupperiodblock | group=11 | period=6 | block=d }}
{{Elementbox_appearance_img | Au,79| jaune metallic }}
{{Elementbox_atomicmass_gpm | [[1 E-25 kg|196.96655(2)]] }}
{{Elementbox_econfig | &#91;[[xenon|Xe]]&#93; 4f<sup>14</sup> 5d<sup>10</sup> 6s<sup>1</sup> }}
{{Elementbox_epershell | 2, 8, 18, 32, 18, 1 }}
{{Elementbox_section_physicalprop | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_phase | [[solid]] }}
{{Elementbox_density_gpcm3nrt | 19,3 }}
{{Elementbox_densityliq_gpcm3mp | 17,31 }}
{{Elementbox_meltingpoint | k=1337,33 | c=1064,18 | f=1947,52 }}
{{Elementbox_boilingpoint | k=3129 | c=2856 | f=5173 }}
{{Elementbox_heatfusion_kjpmol | 12,55 }}
{{Elementbox_heatvaporiz_kjpmol | 324 }}
{{Elementbox_heatcapacity_jpmolkat25 | 25.418 }}
{{Elementbox_vaporpressure_katpa | 1646 | 1814 | 2021 | 2281 | 2620 | 3078 | comment= }}
{{Elementbox_section_atomicprop | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_crystalstruct | cubica de fàcia centrada }}
{{Elementbox_oxistates | '''3''', 1<br />(oxid [[amfotèr]]) }}
{{Elementbox_electroneg_pauling | 2.54 }}
{{Elementbox_ionizationenergies2 | 890.1 | 1980 }}
{{Elementbox_atomicradius_pm | [[1 E-10 m|135]] }}
{{Elementbox_atomicradiuscalc_pm | [[1 E-10 m|174]] }}
{{Elementbox_covalentradius_pm | [[1 E-10 m|144]] }}
{{Elementbox_vanderwaalsrad_pm | [[1 E-10 m|166]] }}
{{Elementbox_section_miscellaneous | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_magnetic | pas de donada }}
{{Elementbox_eresist_ohmmat20 | 22.14 n}}
{{Elementbox_thermalcond_wpmkat300k | 318 }}
{{Elementbox_thermalexpansion_umpmkat25 | 14.2 }}
{{Elementbox_speedofsound_rodmpsatrt | (hard-drawn)<br />2030 }}
{{Elementbox_youngsmodulus_gpa | 78 }}
{{Elementbox_shearmodulus_gpa | 27 }}
{{Elementbox_bulkmodulus_gpa | 220 }}
{{Elementbox_poissonratio | 0.44 }}
{{Elementbox_mohshardness | 2.5 }}
{{Elementbox_vickershardness_mpa | 216 }}
{{Elementbox_brinellhardness_mpa | 2450 }}
{{Elementbox_cas_number | 7440-57-5 }}
{{Elementbox_isotopes_begin | isotopesof=aur | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=195 | sym=Au
 | na=[[synthetic radioisotope|syn]] | hl=186.10 d
 | dm=[[electron capture|ε]] | de=0.227 | pn=195 | ps=[[platinum|Pt]] }}
{{Elementbox_isotopes_decay2 | mn=196 | sym=Au
 | na=[[synthetic radioisotope|syn]] | hl=6.183 d
 | dm1=[[electron capture|ε]] | de1=1.506 | pn1=196 | ps1=[[platinum|Pt]]
 | dm2=[[beta emission|β<sup>-</sup>]] | de2=0.686 | pn2=196 | ps2=[[mercury (element)|Hg]] }}
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=197 | sym=Au | na=100% | n=118 }}
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=198 | sym=Au
 | na=[[synthetic radioisotope|syn]] | hl=2.69517 d
 | dm=[[beta emission|β<sup>-</sup>]] | de=1.372 | pn=198 | ps=[[mercury (element)|Hg]] }}
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=199 | sym=Au
 | na=[[synthetic radioisotope|syn]] | hl=3.169 d
 | dm=[[beta emission|β<sup>-</sup>]] | de=0.453 | pn=199 | ps=[[mercury (element)|Hg]] }}
{{Elementbox_isotopes_end}}
{{Elementbox_footer | color1=#ffc0c0 | color2=black }}

L’'''aur''' ([[simbòl quimic]] : Au) es un [[element quimic]] de [[numèro atomic]] Z = 79. Dins la natura, se presenta sota la forma d'un [[metal|metau]] noble jaune lusent, dens e fòrça [[ductilitat|ductile]] qu'a una gròssa valor marchanda. [[Quimia|Quimicament]], es un [[metal de transicion|metau de transicion]] dau Grop 11 que fa partida dei compausats mens reactius coneguts a l'ora d'ara. D'efèct, es capable de resistir a l'accion de la màger part deis [[acid]]s e se tròba sovent sota forma nativa.

Utilizat per l'èsser uman dempuei la [[Preïstòria]], sa raretat e son inalterabilitat li donèron de ròtles fòrça importants dins la màger part dei societats umanas. En particular, foguèt utilizat coma [[moneda]] dau millenari IV av. JC a [[1971]] e a totjorn un ròtle economic major en causa de sa valor. Pasmens, l'aur es tanben un simbòl de richessas, de puretat e de capitada que foguèt adoptat per leis elèits sociaus per leis [[estat]]s ò per lei [[religion]]s per mostrar sa poissança.

En fòra de la produccion de pèças de [[moneda]], l'aur foguèt donc fòrça utilizat per fabricar de [[belòia]]s e d'òbras d'art. Uei, es tanben consumat per produrre d'elements de [[connectica]] gràcias a sei proprietats de conduccion termicas e [[electricitat|electricas]] e a sa resisténcia a l'[[oxidacion]]. Lei [[banca centrala|bancas centralas]] dei poissanças economicas principalas ne gardan totjorn de quantitats considerablas coma resèrvas de sòus.

== Istòria ==

=== Preïstòria e Antiquitat ===

[[File:Tuthankhamun Egyptian Museum.jpg|thumb|left|Masc mortuari de [[Totankhamòn]].]]

L'aur es utilizat dempuei au mens la fin de la [[Preïstòria]] que l'objècte d'aur pus vièlh descubèrt a l'ora d'ara foguèt trobat dins la [[necropòli de Varna]] (millenari V av. JC). Sembla s'impausar rapidament coma [[moneda]] e [[metal|metau]] preciós a l'entorn de [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. D'efèct, leis [[arqueologia|arqueològs]] i an constatat una diversificacion deis objèctes d'aur tre l'[[Edat del Bronze|Edat dau Bronze]], una aumentacion deis ofèrtas funeràrias e una multiplicacion dei tesaurs esconduts. Pasmens, lo meteis movement de diversificacion s'observa per totei lei [[civilizacion]]s. De mai, l'aur aquistèt la màger part de sei ròtles [[Istòria|istorics]] tre lo [[Protoïstòria|periòde protoistoric]] ò l'[[Antiquitat]] Auta :
* un ròtle sociau d'afiermacion de la poissança deis elèits caracterizat per la fabricacion d'objèctes d'aur que son còst ne limitava l'usatge a una minoritat pichona de la societat. Per exemple, lo masc mortuari dau faraon [[Totankhamòn]] permetiá de demostrar sa superioritat – èra considerat coma lo fiu d'un [[dieu]] – a respèct dau rèsta deis èssers umans. Autre exemple, l'utilizacion d'armas amb de partidas dauradas èra reservada ai rèis ò ais [[oficièr|oficiers superiors]] d'una armada.
* un ròtle [[economia|economic]] coma [[moneda]] qu'apareguèt tre lo millenari IV av. JC dins certaneis endrechs de [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] ([[Sardenha]]).
* un ròtle [[politica|politic]] coma simbòl de la poissança dei sobeirans e deis [[estat]]s. Ansin, leis [[emperaire]]s [[Empèri Roman|romans]] avián la costuma de representar son perfieu sus sei pèças d'aur per afiermar la poissança e sa legitimitat de son poder. Durant lei [[guèrra]]s, un [[tribut]] ò un butin d'aur èran considerats coma de succès fòrça prestigiós.
* un ròtle [[religion|religiós]] amb l'assimilacion dirècta a de [[divinitat]]s (sovent liadas au [[Solelh|Soleu]]) ò l'utilizacion dau [[metal|metau]] per renfòrçar lo prestigi dei luòcs de culte.

=== L'adopcion coma moneda ===

[[Fichièr:Solidus-Constantius Gallus-thessalonica RIC 149.jpg|thumb|left|Pèça de monada d'aur de l'[[Empèri Roman]] amb lo perfieu de l'emperaire [[Constantin I lo Grand|Constantin]].]]

L'utilizacion de l'aur coma [[moneda]] foguèt precòça e apareguèt probable en [[Sardenha]] dins lo corrent dau millenari IV av. JC. Se generalizèt pauc a pauc a l'ensems dau mond [[Mar Mediterranèa|mediterranèu]] après l'invencion dei premierei pèças de [[moneda]] en [[Lidia]] au començament dau sègle VII av. JC. D'efèct, l'idèa foguèt pauc a pauc adoptada per [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e per [[Iran|Pèrsia]] avans de se difusar lòng dei rotas marchandas situadas entre [[Euròpa]], [[Africa]] e [[Asia]]. L'aur venguèt ansin la principala resèrva financiera de la [[planeta]].

Aqueu ròtle financier renforcèt lei ròtles sociaus e politics de l'aur. Foguèt per exemple utilizat per pagar leis [[impòst]]s, instrument major de l'estructuracion d'estats poderós, ò per definir lei penas e lei compensacions previstas per la [[lei|lèi]] dins certanei còdis juridics. Encoratjèt tanben la recèrca scientifica car la cèrca d'un mejan permetent de produrre de l'aur a partir de [[metal|metaus]] mens nobles estimulèt leis [[alquimia|alquimistas]] fins a l'aparicion dei [[sciéncia]]s modèrnas.

=== Lo periòde dau bimetallisme ===

{{veire|Bimetallisme}}

[[File:Hydraulic mining in Dutch Flat, California, between 1857 and 1870.jpg|thumb|right|Extraccion idraulica dins una mina d'aur de [[Califòrnia]] dins lo corrent deis ans 1850-1860.]]

Tre l'[[Antiquitat]], l'utilizacion unica de [[moneda]]s d'aur apareguèt pas sufisent per sostenir l'activitat economica. Fins au sègle XIX, la mmàger part deis [[estat]]s dotats d'una economia desvolopada utilizèron donc de sistèmas monetaris [[bimetallisme|bimetallics]] (ò pus rarament [[trimetallisme|trimetallic]]<ref>Lei sistèmas trimetallics èran generalament basadas sus de monedas d'aur, d'[[argent]] e de [[bronze]] (ò de [[coire]]).</ref>) onte l'aur èra associat a un [[metal|metau]] mens preciós (sovent l'[[argent]]). Aquò foncionèt corrèctament fins a l'afondrament de l'[[Empèri Sassanida]] e a la conquista araba d'[[Orient Mejan]] que limitèron lei transferiments d'aur en direccion d'[[Euròpa]]. Entre lei sègles VIII e XIII, l'economia mondiala foguèt ansin en partida dominada per la demanda d'aur de l'Occident e la demanda d'[[argent]] de l'[[Orient]]. De plaças financieras coma [[Republica de Venècia|Venècia]] fondèron sa prosperitat sus sa capacitat d'arbitrar e de contentar aquelei besonhs.

A la fin dau sègle XV, la necessitat de trobar mai d'aur foguèt a l'origina dei viatges d'exploracion organizats per leis [[Euròpa|Europèus]] a la fin de l'[[Edat Mejana]]. L'objectiu n'èra [[Índia]] mai lo resultat principau foguèt la descubèrta dau [[continent]] [[america]]n e de sei minas de metaus preciós per leis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa produccion importanta permetèt d'assegurar una certana abondància d'aur en [[Euròpa]]. Lo metau venguèt alora la basa dei politicas monetàrias e lo ròtle de l'[[argent]] dins lei sistèmas [[bimetallisme|bimetallics]] declinèt a cha pauc. Au sègle XIX, la descubèrta de jaciments aurifèrs fòrça importants en [[Austràlia]] e en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]] entraïnèt sa disparicion au profiech d'organizacions monetàrias unicament basadas sus l'aur ([[escandau aur]]).

Aquelei descubèrtas de jaciments aguèron de consequéncias demograficas importantas car entraïnèron la migracion de miliers d'abitants vèrs de regions isoladas e pauc desvolopadas qu'èran generalament encara ocupadas per de pòbles autoctòns ([[ronçada vèrs l'aur|ronçadas vèrs l'aur]]). Òr, lei tensions entre cercaires d'aur e indigèns entraïnèron sovent de conflictes violents que s'acabèron a l'avantatge dei premiers. En particular, ais [[USA|Estats Units d'America]], la cèrca d'aur foguèt un motor de la [[conquista de l'Oèst]] e una causa de l'exterminacion dei pòbles [[amerindian]]s decimats per lei chaples, lei [[famina]]s e lei [[malautiá]]s. En [[Siberia]], l'afiermacion de la preséncia [[Russia|russa]] foguèt en partida un efèct de la descubèrta d'importants ''[[placer]]s'' aurifèrs.

=== L'escandau aur ===

[[File:Us-gold-certificate-1922.jpg|thumb|right|Certificat aur [[Estats Units d'America|estatsunidenc]] datant dau periòde de l'escandau aur.]]

De la fin dau sègle XIX a la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lei principalei poissanças mondialas utilizèron l'[[escandau aur]] per definir sa moneda. Es a dire que la valor de la moneda en circulacion dins un país èra assegurada per la resèrva d'aur de sa [[banca centrala]]. Per aquò, cada estat deviá constituir una resèrva d'aur sufisenta per assegurar l'estabilitat de sa moneda. Pasmens, aqueu sistèma foguèt totalament destabilizat per lei despensas e lei deutas liats a la [[Premiera Guèrra Mondiala|guèrra de 1914-1918]]. Dins leis ans 1920, lo [[dolar]] èra l'unica moneda qu'èra basada sus l'aur d'un biais vertadier (leis autrei monedas èran basadas sus lo dolar).

En parallèl, lei progrès tecnics dau periòde e lei besonhs de tenir de [[lingòt]]s purs per formar lei resèrvas favorizèron lo desvolopament de procès d'afinatge pus perfeccionats. Lo premier foguèt trobat per [[Francis Bowyer Miller|Francis Miller]] en [[1867]]. Relativament simple, utiliza lei proprietats dau [[clòr]] gasós per eliminar leis impuretats sota forma de clorurs insolubles a l'aur [[liquid]]. Permet d'agantar un taus de puretat d'aperaquí 99,95%. Puei, en [[1874]], [[Emil Wohlwill]] descurbiguèt un autre metòde permetent d'obtenir una puretat pus importanta (99,999%) en utilizant de tecnicas d'[[electrolisi]]. Aquelei dos procès son totjorn utilizat a l'ora d'ara.

Après aquelei descubèrtas, una autra evolucion importanta foguèt en [[1887]] la mesa au ponch d'un procès d'extraccion basat sus la solubilitat de l'aur dins una solucion [[cianur]]ada (proprietat coneguda dempuei [[1783]]). Son promotor principau foguèt [[John Stewart MacArthur]] mai de melhoraments importants contunièron d'èsser portats au metòde fins au començament dau sègle XX. Adoptada per lo premier còp en [[1890]], aquela tecnica permetèt d'esplechar de jaciments mens concentrats e entraïnèt plusors investiments dins lo sector minier.

Dins d'autrei domenis coma l'[[espòrt]] ò leis [[art]]s, lo periòde de l'[[escandau aur]] veguèt tanben l'aur venir lo simbòl de la capitada. Ansin, lei [[Jòcs Olimpics]] Modèrnes adoptèron la medalha d'aur coma recompensa dau venceire. Au [[cinèma]], l'estatueta remesa au venceire de la ceremònia deis [[Oscar]]s es tanben daurada. Totjorn dins lo domeni artistica, l'aur e son poder simbolic inspirèron mai d'una òbra coma ''[[L'Aur de Ren]]'' de [[Richard Wagner]].

=== L'aur dempuei la Segonda Guèrra Mondiala ===

[[Fichièr:Gold heap leaching.jpeg|thumb|right|Procès de [[lixiviacion a molons]] en [[Nevada]].]]
[[Fichièr:1976 Montreal Olympic Games, Gold Medal.jpg|thumb|right|Medalha d'aur dei [[Jòcs Olimpics]] de [[Montreal]] en [[1976]].]]

La [[Segonda Guèrra Mondiala]] aguèt d'efècts importants sus l'utilizacion de l'aur coma [[moneda]]. D'efèct, en [[1944]], una conferéncia organizada a [[Bretton Woods]] creèt un sistèma d'escandau aur onte lo dolar èra tornarmai l'unica moneda basada sus l'aur. Pasmens, dins lei fachs, la conversion dei dolars en aur èra impossibla (ò fòrça malaisada) e lo metau jaune perdiguèt ''[[de facto]]'' son ròtle monetari. La crisi deis ans 1970 oficializèt aquela situacion quand leis [[USA|Estats Units d'America]] abandonèron l'[[escandau aur]] en [[1971]]. Dempuei aquela data, l'aur es plus dirèctament utilizat coma moneda. Pasmens, en causa de sa valor auta, contunia de tenir un ròtle coma resèrva de sòus e plusors [[banca centrala|bancas centralas]] ne gardan de quantitats gròssas.

Au nivèu tecnic, la [[lixiviacion a molons]] foguèt adaptada a l'industria aurifèra en [[1969]] e son usatge industriau se desvolopèt durant leis ans 1970. Perfeccionament dei procès basats sus lei [[cianur]]s, permet d'esplechar de jaciments amb una concentracion d'aur fòrça febla (fins a 0,2 g per tona).

== Quimia de l'aur ==

=== Caracteristicas ===

==== Caracteristicas fisicas ====

L'aur es un [[metal|metau]] [[jaune]] fòrça [[ductilitat|ductile]] e [[malleabilitat|malleable]] que sa densitat es d'aperaquí 19,3. Pòu aisament èsser estirat ò martelejat a freg. En revènge, sa resisténcia mecanica es febla e pòu pas èsser utilizat per fabricar d'[[otís]]. L'aur es un excellent conductor termic e [[electricitat|electric]] – lo tresen metau pus conductor après l'[[argent (metal)|argent]]) e lo [[coire]] – amb una [[resistivitat]] de 22.10<sup>−9</sup> Ω·m. Au nivèu [[optica|optic]], rebat fòrtament lei raionaments [[infraroge]]s.

==== Caracteristicas quimicas ====

L'aur es un [[metal de transicion|metau de transicion]] qu'a una estructura [[electron]]ica que correspond a [Xe] (4f)<sup>14</sup> (5d)<sup>10</sup> (6s)<sup>1</sup>. Es susceptible de formar de [[cation]]s mono- e trivalents en [[solucion quimica|solucion]]. Dins aquò, dins la natura, l'aur es un [[metal|metau]] noble que son [[estat d'oxidacion]] pus frequent es donc (0). Es donc un element pauc [[reaccion quimica|reactiu]] que pòu pas formar d'[[oxid]]s<ref>En revènge, dempuei la fin deis ans 1970 e lo començament deis ans 1980, d'oxids d'aur artificiaus existisson. Sa sintèsi necessita de [[pression]]s de plusors miliers d'[[atmosfèra (unitat)|atmosfèras]].</ref> e que resistís a l'accion de la màger part dei produchs quimics, compres un nombre important d'[[acid]]s [[acid fòrt|fòrts]]. Pasmens, pòu formar de compausats que son nombre d'oxidacion pòu variar de (-I) a (+V). En particular, es [[solubilitat|soluble]] dins l'[[aiga règia]] (mescla concentrada d'[[acid cloridric]] e d'[[acid nitric]]) e dins de solucions alcalinas d'[[ion]]s [[cianur]]s. Lo [[clòr]] [[gas]]ós e l'[[acid sulfuric]] en preséncia d'oxidant pòdon tanben l'atacar. Enfin, pòu s'amalgamar amb lo [[mercuri (element)|mercuri]].

Lei compausats de l'aur amb un nombre d'oxidacion diferent de (0) son instables. Lei pus frequents son leis estats (+I) e (+III) que son dichs [[ion aurós]] e [[ion auric]]. Lo premier s'observa generalament dins de compausats dau tipe [[cianur]] coma Au(CN)<sub>2</sub><sup>–</sup> ò [[alogenur]] coma AuCl. Lo segond se tròba dins de compausats eissits de reaccions amb tres atòms de [[clòr]] coma l'[[acid clorauric]] HAuCl<sub>4</sub>. L'estat (-I) es dich [[ion aurur]] a de proprietats similaras an aquelei deis alogenurs (reaccions possiblas amb lo [[cèsi]], lo [[rubidi]] e lo [[potassi]]). L'estat (+V) es obtengut a partir de reaccions amb lo [[fluor]] (formacion de [[pentafluorur d'aur]]).

==== Isotòps ====

L'aur a 37 [[isotòp]]s coneguts que son nombre de massa varia entre 169 e 205. I a pasmens un solet isotòp estable qu'es l'aur-197. Franc de l'aur-196 qu'a un periòde radioactiu de 186 [[jorn]]s, totei leis autrei son fòrça instables amb una mieja vida sistematicament inferioras a quauquei jorns<ref>Per la màger part deis [[isotòp]]s, lo periòde radioactiu es inferior a la [[segonda]].</ref>. Dins la natura, l'aur s'observa donc coma un element monoïsotopic e sa massa atomica es presa egala an aquela de l'aur-197, es a dire 196,966569(5) u.

==== Ocurréncia ====

{{veire|Aur (minerau)}}

L'aur es un [[element quimic]] fòrça pesuc qu'es produch dins lo corrent de certanei [[supernòva]]s. Es donc fòrça rar dins l'[[Univèrs]]. Dins la [[crosta terrèstra]], sa concentracion massica mejana es de 5 mg/t. Aquela valor dèu probablament aumentar dins lei jaç intèrnes dau glòbe car leis elements pesucs i son pus nombrós.

Lei jaciments se situan lòng d'aisses de circulacion de fluids cauds ([[ròca]]s ultrabasicas ò plutonicas) en provenéncia dau mantèu e de dins de zònas de depaus alluvionaris eissits de l'[[erosion]] de ròcas aurifèras. L'aur i es sovent present sota forma nativa. Pasmens, existís tanben de mineraus aurifèrs coma lei [[tellurur]]s d'aur ([[silvanita]], [[calaverita]]...). Lei resèrvas principalas se tròban en [[Austràlia]], en [[Sud-Africa]], en [[Russia]], en [[Republica Populara de China|China]] e en [[Peró]].

=== Metallurgia de l'aur ===

==== Principis de produccion ====

===== Procès d'extraccion =====

Dos tipes de minas d'aur existisson. Lo premier esplecha de [[ròca]]s aurifèras que se presentan generalament sota la forma de venas. Lo segond extrai l'aur natiu de depaus alluvionaris (dichs ''placers''). Tres procès principaus d'extraccion de l'aur son estats desvolopats : lei metòdes gravitaris, l'[[Amalgama (quimica)|amalgacion]] e la [[cianur]]acion.

Lei metòdes gravitaris son basats sus l'importanta diferéncia de [[densitat]] entre l'aur (19,3) e lei mineraus que li son associats coma lo [[qüars]] (2,7). Aqueu procès es eficaç per tractar lei [[sedimentacion|depaus sedimentaris]] car un corrent d'[[aiga]] pòu èsser utilizat per separar lei particulas en foncion de sa densitat.

Dins lei jaciments primaris d'aur, lo [[minerau]] es premier concassat ò trissat. L'utilizacion de metòdes gravitaris es alora pas possible car lo [[metal|metau]] i es sovent present sota la forma de particulas fòrça finas que son tròp leugieras per èsser capturadas. L'[[Amalgama (quimica)|amalgacion]] es una tecnica anciana qu'es coneguda dempuei l'[[Antiquitat]]. En contacte amb de [[mercuri (element)|mercuri]], l'aur forma un [[aliatge]] dich [[Amalgama (quimica)|amalgama]] qu'es recuperat. Puei, aquela [[Amalgama (quimica)|amalgama]] es separada per caufatge e [[vaporizacion]] dau [[mercuri (element)|mercuri]]. Aqueu metòde permet d'extraire aperaquí 60 % de l'aur contengut dins lo [[minerau]].

Per melhorar lo rendement, foguèt donc desvolopada la tecnica de cianuracion qu'utiliza la bòna solubilitat de l'aur dins una solucion de [[cianur de sòdi]]. Après concassatge, lo minerau es plaçat en contacte amb la solucion de cianur. Aquela solucion es filtrada e una pouvera de [[zinc]] li es aponduda. Entraïna la [[precipitacion]] de l'aur e lo precipitat es recuperat per [[filtracion]]. Una etapa d'absorpcion sus carbon actiu pòu alora aver luòc per extraire l'aur dau precipitat avans de lo purificar per [[electrolisi]]. Se lo minerau aurifèr contèn de l'[[antimòni]], la solucion de [[cianur de sòdi]] pòu èsser remplaçada per una solucion [[acid]]a de tio-urèa.

Un problema major d'aquelei procès es l'utilizacion de [[mercuri (element)|mercuri]] e de [[cianur de sòdi]] que son de substàncias fòrça [[toxicitat|toxicas]]. Leis industrias d'extraccion de l'aur son donc de fònts de riscs grèus per l'environament e per lei populacions. Ansin, dins mai d'un país, son installacion necessita l'obtencion d'autorizacions especialas e l'instauracion de mesuras de susvelhança estrictas.

===== Procès d'afinatge =====

[[File:Pouring Liquid Gold.jpg|thumb|right|Fabricacion de [[lingòt]]s a partir d'aur en [[fusion]].]]

Lei [[lingòt]]s produchs a a la fin dau procès d'extraccion de l'aur contènon generalament d'impuretats coma de [[metal|metaus]] presents dins lo [[minerau]] aurifèr. Per leis eliminar, l'aur es donc afinat segon un procès de grasilhatge amb un [[fondent]] de [[borax]] e de [[silicat]]s. Aquò permet d'oxidar la màger part deis impuretats metallicas ([[plomb]], [[fèrre]], [[zinc]]...) que son eliminadas amb leis escòrias. Aquela etapa es seguida per lo [[procès Miller]]. L'aur es fondut e somés a l'accion dau [[clòr]] [[gas]]ós que permet de realizar una cloruracion selectiva deis impuretats. Coma aquelei clorurs son pas solubles dins l'aur [[liquid]], aquò permet d'obtenir de lingòts d'aur amb una puretat de 99,95%.

L'aur obtengut après lo procès Miller a una puretat sufisenta per mai d'una aplicacion. Pasmens, per certanei sectors industriaus coma aquelei de l'[[electronica]], una puretat pus importanta es necessària. Dins aqueu cas, lo procès d'afinatge utiliza lo [[procès Wohlwill]]. Es un metòde d'[[electrolisi]] amb un [[anòde]] format d'un lingòt d'aur amb una puretat de 98,5%, un catòde d'aur pur e una solucion d'[[acid clorauric]] e d'[[acid cloridric]] coma [[electrolit]]. Lo resultat d'aquela tecnica permet d'obtenir de l'aur pur a 99,999 % (dich 5-9). Pasmens, a un còst important en causa de la gròssa quantitat d'aur necessària per fabricar l'[[electrolit]] e, coma totei lei procès d'electrolisi, en causa de la consumacion electrica qu'es requerida.

==== Reciclatge ====

Per de rasons economicas e environamentalas, lo reciclatge de l'aur es una activitat qu'es a se desvolopar car una tona d'aparelhs electronics ancians pòu tenir fins a 230 gramas d'aur<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Sally Morgan, ''Waste, recycling and reuse'', Evans Brothers Ltd, coll. « Sustainable Futures - WWF », 2006, p. 31</ref>. Doas fònts principalas existisson que son lei [[joièu]]s vièlhs e lei descals d'equipaments electrics e electronics. En [[2008]], aperaquí 28% de la quantitat d'aur consumada dins lo corrent de l'annada èra eissida dau reciclatge.

== Produccion e aplicacions ==

=== Produccion ===

[[Fichièr:Kalgoorlie The Big Pit DSC04498.JPG|thumb|right|Mina d'aur de [[Super Pit]] en [[Àustralia]].]]

En [[2014]], la produccion d'aur èra de {{formatnum:3133}} [[tona]]s. [[Republica Populara de China|China]] n'èra lo premier productor mondiau amb 462 tonas siá 14,7% de la produccion mondiala. Lei país eissits de l'èx-[[URSS]] formavan lo segond ensems de produccion amb 266 tonas per [[Russia]] (3{{e}} reng mondiau), 85 tonas per [[Ozbequistan]] (11{{e}}) e 49 tonas per [[Cazacstan]] (15{{e}}). [[Austràlia]] èra lo segond productor mondiau amb 272 tonas e plusors [[estat]]s americans fasiá partida dei productors principaus ([[USA|Estats Units]] amb 211 t, [[Peró]] amb 171 t, [[Canadà]] amb 151 t, [[Mexic]] amb 110 t e [[Brasil]] amb 95 t). Enfin, lòngtemps premier país aurifèr de la planeta dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, [[Sud-Africa]] ocupava solament lo 6{{e}} reng mondiau amb 168 tonas.

Totjorn en [[2014]], lei resèrvas identificadas èran de {{formatnum:56000}} tonas. Se situavan principalament en [[Austràlia]] ({{formatnum:9100}} t), en [[Russia]] ({{formatnum:8000}} t) e en [[Sud-Africa]] ({{formatnum:6000}} t). D'autrei resèrvas de remarca se trobavan ais [[USA|Estats Units d'America]] ({{formatnum:3000}} t), en [[Indonesia]] ({{formatnum:3000}} t), en [[Peró]] ({{formatnum:2800}} t), en [[Brasil]] ({{formatnum:2400}} t) e en [[Canadà]] ({{formatnum:2000}} t).

{| class="wikitable"
!
!Estat
!Produccion 2014
!% mondiau
!Resèrvas identificadas 2014
|-
|1
|[[Fichièr:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|20px]] [[Republica Populara de China]]
|462 t
|14,74%
|{{formatnum:1900}} t
|-
|2
|[[Fichièr:Flag_of_Australia.svg|20px]] [[Austràlia]]
|272,4 t
|8,69%
|{{formatnum:9100}} t
|-
|3
|[[Fichièr:Flag_of_Russia.svg|20px]] [[Russia]]
|266,2 t
|8,5%
|{{formatnum:8000}} t
|-
|4
|[[Fichièr:Flag_of_the_United_States.svg|20px]] [[USA|Estats Units d'America]]
|210,8 t
|6,73%
|{{formatnum:3000}} t
|-
|5
|[[Fichièr:Flag_of_Peru.svg|20px]] [[Peró]]
|171 t
|5,46%
|{{formatnum:2800}} t
|-
|6
|[[Fichièr:Flag_of_South_Africa.svg|20px]] [[Sud-Africa]]
|167,9 t
|5,36%
|{{formatnum:6000}} t
|-
|7
|[[Fichièr:Flag_of_Canada.svg|20px]] [[Canadà]]
|151,3 t
|4,83%
|{{formatnum:2000}} t
|-
|8
|[[Fichièr:Flag_of_Mexico.svg|20px]] [[Mexic]]
|110,4 t
|3,52%
|{{formatnum:1400}} t
|-
|9
|[[Fichièr:Flag_of_Ghana.svg|20px]] [[Ghana]]
|104,1 t
|3,32%
|{{formatnum:1200}} t
|-
|10
|[[Fichièr:Flag_of_Brazil.svg|20px]] [[Brasil]]
|90,5 t
|2,89%
|{{formatnum:2400}} t
|}

=== Utilizacions e aplicacions ===

==== Artesanat e art ====

La màger part de la produccion d'aur es consumada per fabricar de joièus, de [[medalha]]s ò d'objèctes de [[luxe]]. Per aquò, l'aur pur es rarament utilizat<ref>Pasmens, foguèt de còps lo cas en [[Asia]].</ref> car sa [[malleabilitat]] empedís d'adoptar de formas complèxas. Lei joieliers utilizan donc d'[[aliatge]]s permetent de melhorar lei proprietats mecanicas de l'aur.

Lei principaus son formats d'aur, d'[[argent]] e de [[coire]] ([[aur jaune]] e [[aur ròse]]), d'aur e d'[[argent]] ([[aur verd]]) ò d'aur e de [[coire]] ([[aur roge]]). Pasmens, se pòu tanben utilizar d'autrei [[metal|metaus]] coma lo [[palladi]] ò lo [[niquèl]] ([[aur blanc]]), lo [[cobalt]] ([[aur blau]]) e l'[[alumini]] ([[aur violet]]). Lo [[percentatge]] dins l'[[aliatge]] es dich [[títol (metau preciós)|títol]]. Es generalament exprimit en [[carat (metallurgia)|carats]] ò en milens que correspondon respectivament a un 1/24{{e}} e a 1/1000{{e}} de la [[massa]] totala d'un [[aliatge]].

{| border=1 align=center cellspacing=0 cellpadding=7
|- align="center"
|'''Carats''' ||width=45| 24 ||width=45| 22 ||width=45| 20 ||width=45| 18 ||width=45| 16 ||width=45| 14 ||width=45| 12 ||width=45| 10 ||width=45| 8 ||width=45| 6 ||width=45| 4 ||width=45| 2 
|- align=center
|'''% aur'''|| bgcolor="ffe000" | 99,9 ||bgcolor=ffe414| 91,67 ||bgcolor=ffe62b| 83,34 ||bgcolor=ffe940| 75,01 ||bgcolor=ffeb54| 66,68 ||bgcolor=ffee6b| 58,35 ||bgcolor=fff080| 50,02 ||bgcolor=fff394| 41,69 ||bgcolor=fff4e| 33,34 ||bgcolor=fff4e| 25,01 ||bgcolor=fff4e| 16,67 ||bgcolor=fff4e| 8,33
|- align=center
| '''Milens d'aur'''|| bgcolor="ffe000" | 999 ||bgcolor=ffe414| 916,7 ||bgcolor=ffe62b| 833,4 ||bgcolor=ffe940| 750,1 ||bgcolor=ffeb54| 666,8 ||bgcolor=ffee6b| 583,5 ||bgcolor=fff080| 500,2 ||bgcolor=fff394| 416,9 ||bgcolor=fff4e| 333,4 ||bgcolor=fff4e| 250,1 ||bgcolor=fff4e| 166,7 ||bgcolor=fff4e| 83,3
|}

En fòra deis [[aliatge]]s, lei joieliers pòdon tanben utilizar l'aur en placatge per daurar un objècte fach d'un autre [[metal|metau]]. Sa [[malleabilitat]] granda permet d'estirar de fuelhas d'aur sus de distàncias fòrça importantas. Per exemple, un grama pòu èsser trabalhat per formar una fuelha d'un mètre carrat que son espessor es de solament 0,06 µm.

<gallery>
Fichièr:Ring with horses-N 728-Egypte louvre 127.jpg|[[Baga]] de l'[[Egipte]] [[Antiquitat|Antica]].
Fichièr:MocheGoldNecklace.jpg|[[Colana]] de la [[Cultura de Moche]].
</gallery>

==== Industria ====

Dins l'[[industria]], l'aur es un [[metal|metau]] recercat per son inalterabilitat e per sei proprietats [[electricitat|electricas]] e [[calor|termicas]]. Ansin, es fòrça utilizat en [[connectica]] e en [[electronica]] per realizar de contactes [[electricitat|electrics]] [[oxidacion|inoxidables]]. Pasmens, d'autreis aplicacions existisson en [[optica]] per opacificar d'organs optics ò en [[quimia]] coma catalisaire.

<gallery>
Fichièr:Gold-plated electrical connectors.jpg|Elements placats d'aur utilizats en [[connectica]].
Fichièr:Gold connector.jpg|Connector d'aur.
</gallery>

==== Medecina ====

L'aur es utilizat per lei dentistas coma substitut ais amalgamas per leis operacions d'oclusions dentàrias. Sei proprietats son superioras mai son còst pus important limita son usatge. En [[cancerologia]], l'[[isotòp]] radioactiu 198 es de còps utilizat per tractar certanei [[patologia]]s.

A temps passat, l'aur e sei saus foguèron fòrça utilizats per lei metges car èra dotat de mai d'una proprietat benefica. En particular, fins au sègle XVII, existiá d'[[elixir d'aur|elixirs d'aur]] qu'èran de preparacions farmaceuticas destinadas a luchar còntra divèrsei [[malautiá]]s coma la [[paralasia]], l'[[epiIepsia]], lei [[raumatisme]]s ò la [[gota (malautiá)|gota]]. En [[alquimia]], l'[[aur potable]] èra un [[elixir de jovença]]. Enfin, se fau nòtar l'existéncia de la [[crisoterapia]] desvolopada dins lo corrent dau sègle XX. Èra basada sus lei proprietats supausadas de l'aur còntra certanei malautiás mai enregistrèt pauc de resultats probants.

== Toxicologia ==

L'aur es un [[metal|metau]] que sa [[toxicitat]] es fòrça febla. D'efèct, es utilizat coma joièu en contacte amb lo [[pèu]] dempuei l'[[Antiquitat]] Auta sensa problema aparent. En revènge, certanei saus d'aur, coma lo tiosulfat d'aur ò lo triclorur d'aur, semblan èsser [[allergia|allergèns]].

== Liames intèrnes ==

* [[Aliatge]].
* [[Escandau aur]].
* [[Metallurgia]].
* [[Metal|Metau]].
* [[Moneda]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

[[Categoria:Element quimic]]