Veire la font de Argentina

{{1000 fondamentals}}{{Infobox_País
|carta=cap
|nom_local=Argentina
|lenga=
|nom_occitan=Argentina
|de=
|imatge_bandièra=Flag_of_Argentina.svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason=Coat of arms of Argentina.svg 
|ligam_blason=
|imatge_mapa=Argentina_orthographic.svg
|devisa=
|lengas= [[]]
|capitala=[[Buenos Aires]]
|coordenadas_capitala={{coord|34|37|S|58|21|W}} |
| ligam_vilas=
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Buenos Aires]]
|tipe_govèrn=[[Republica]] [[Federalisme|Federala]]
| títols_dirigents=[[President]] <br> [[Vicepresidenta]]   
| noms_dirigents=[[Javier Milei]] <br> [[Victoria Villarruel]] 
|superfícia_reng=8
|superfícia_totala={{formatnum: 2 791 810 Km²}}
|percentatge_aiga={{unitat|1,1|%}}
|populacion_reng=31
|populacion_totala={{formatnum:43 431 886}}
|populacion_annada=2015
|densitat=15.6
|tipe_independéncia=
|país_independéncia=d'[[Espanha]] 
|data_independéncia=[[9 de julhet]] de [[1816]]
|païses frontalièrs=
|gentilici= 
|PIB_annada=2017
|PIB= 628.935 miliard [[USD]]
|PIB_categoria=21en
|PIB_reng=
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=AR
| moneda =
| còde_moneda=ARS
|fus_orari=
|imne_nacional=
|domeni_internet=[[.ar]]
|indicatiu_telefonic=
| organizacions_internacionalas=
}}

'''Argentina''' es un [[estat sobeiran]] situat dins la partida meridionala de l'[[America del Sud]]. Lo sieu territòri es subdividit en [[Província d'Argentina|vint e tres províncias]] e una vila autonòma, [[Buenos Aires]], capitala del país e sèti dels organs governamentals. Segon la constitucion, quatre denominacions oficialas pòdon èsser utilizadas per nommar lo país: '''Nacion argentina''', '''Províncias Unidas del Riu de la Plata''', '''Republica argentina''' e '''Confederacion Argentina''' (oficialament en espanhòl: ''Nación Argentina'', ''Provincias Unidas del Río de la Plata'', ''República Argentina'', ''Confederación Argentina''). Lo gentilici es '''argentin -a'''. 

Lo país s'espandís sus 2 791 810 km², dont lo territòri confronta amb [[Chile]] a l'oèst, [[Bolívia]] e [[Paraguai]] al nòrd, [[Brasil]] al nòrd-èst, e [[Uruguai]] a l'èst. Es bordat per l'[[ocean Atlantic]] a l'èst, sud-èst e al sud.

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

L'aspèct principau de la geografia argentina es l'oposicion ben marcada entre un oèst fòrça [[montanha|montanhós]] e lei plans que caracterizan la partida èst dau país. Pasmens, se pòu tanben definir una diferéncia entre lei regions frejas dau sud, que fòrman [[Patagònia]], e lo rèsta dau país. D'efiech, la [[cordilhèra deis Andes]] fòrma la [[frontiera]] occidentala d'Argentina. Es una barriera naturala [[geologia|geologicament]] activa ([[volcan]]s actius, [[tèrratrem]]s, afondraments...) qu'es malaisada de passar. Se compausa principalament de cimas autas que pòdon agantar mai de {{formatnum:6000}} m e de platèus d'altitud que se situan entre {{formatnum:3500}} e{{formatnum:4500}} m. La montanha pus auta dau [[continent]] [[america]]n, [[Acongagua]] ({{formatnum:6902}} m), se tròba dins aquela region e constituís la cima pus auta dau país. Lo rèsta dau país – la màger part – es ocupat per de plans.

L'[[idrografia]] es dominada per lo [[Rio Paraná]] que son ret s'estend dins la partida septentrionala dau país, en [[Paraguai]] e en [[Brasil]]. D'una longor de {{formatnum:4099}} km, es un fluvi poderós (debit mejan de {{formatnum:16800}} m<sup>3</sup>/s) que son estuari assosta [[Buenos Aires]]. Leis autrei rius importants d'Argentina son lo [[Río Negro (riu argentin)|Río Negro]] ({{formatnum:1135}} km) e lo [[Río Colorado (riu argentin)|Río Colorado]] ({{formatnum:1114}} km) que rajan dins lo centre dau país e lo [[Río Santa Cruz]] (477 km) que se tròba en [[Patagònia]].

=== Clima ===

Lo clima d'Argentina varia fòrça segon la region en causa de la diversitat [[geografia|geografica]] dau país. Lei regions anant dau nòrd-oèst au sud-èst son generalament marcadas per una ariditat importanta qu'entraïna la formacion de climas desertics ò eissuchs. Segon l'altitud e la latitud, aquelei climas son de tipe freg ò caud. Lo nòrd-èst e lo sud-oèst son generalament umids amb d'influéncias subtropicalas ò oceanicas caracterizadas per de temperaturas temperadas.

=== Demografia ===

En [[2015]], la populacion argentina teniá 43,4 milions d'abitants (còntra 36,3 milions en [[2001]]). Presenta de caracteristicas particularas a respèct deis autrei país d'[[America del Sud|America dau Sud]] coma una fertilitat pus febla (2,23 enfants/frema) e una esperança de vida pus auta (76 ans). Pasmens, son estructura es relativament jova amb un temps median de 31 ans. Fins ais ans 1950, sa creissença foguèt principalament assegurada per l'imigracion, çò qu'explica son origina europèa (97,2% de la populacion). Leis Amerindians, principala minoritat etnica, ne'n fòrman 2,4%.

L'urbanizacion es relativament important amb l'existéncia d'aglomeracions importantas coma [[Buenos Aires]] (15,6 milions d'abitants, siá un tèrç de la populacion), [[Córdoba]] (1,5 milions), [[Rosario]] (1,4 milion), [[Mendoza]] (1,1 milions) ò [[Tucumán]] ({{formatnum:880000}}).

=== Lengas ===

La [[lenga oficiala]] d'Argentina es lo [[espanhòu|castelhan]] qu'es la lenga mairala de mai de 90% de la populacion. L'espanhòu argentin presenta de variacions dialectalas a respèct de l'estandard de la lenga coma l'usatge dau pronom « vos » en plaça de « tú », çò qu'entraïna de cambiaments dins la conjugason dei vèrbes.

Lo [[Guaraní (lenga)|guarani]] es cooficiau dins la region de Corrientes. Es una lenga indigèna [[Lenga aglutinanta|aglutinanta]] de la familha [[Lengas tupi-guarani|tupi-guarani]]. Parlat per {{formatnum:200000}} personas au començament dau sègle XXI, es la lenga mairala d'aperaquí 2% deis abitants.

Leis autrei lengas an ges d'estatut. Pòdon se devesir entre lengas d'imigracion, lengas autoctònas e lengas d'ensenhament. Au sen dei premierei, se tròban plusors lengas europèas arribadas en Argentina durant lei sègles XIX ò XX coma l'[[italian]] (1,5 milions de locutors), l'[[alemand]] ({{formatnum:400000}}-{{formatnum:500000}} locutors) e lo [[yiddish]] ({{formatnum:200000}} locutors). Se fau tanben nòtar l'aparicion d'una minoritat arabofòna recenta (benlèu un milion de locutors). Lei lengas indigènas son parladas per lei comunautats tradicionalas que se tròban principalament dins lei regions perifericas. Certanei son relativament vivas coma lo [[quechua]] ({{formatnum:800000}} locutors) ò lo [[Mapudungun (lenga Mapuche)|Mapudungun]] ({{formatnum:100000}} locutors) mai la màger part es menaçada de disparicion. Enfin, l'[[anglés]] es a progressar gràcias a son ròtle preponderant dins lo sistèma educatiu.

=== Religion ===

Argentina es un país de tradicion [[cristianisme|crestiana]] onte la [[libertat de culte]] es assegurada per la [[constitucion]]. Lo [[catolicisme]], qu'es [[religion d'Estat]], i es largament la religion majoritària amb d'estimacions dau nombre de catolics que varian entre 70 e 90% de la populacion. Lo rèsta es principalament format de [[protestantisme|protestants]] e de personas que declaran ges de religion.

== Istòria ==

=== Periòde precoloniau ===

Lo territòri argentin foguèt poblat per ''[[Homo sapiens]]'' a partir de [[Patagònia]] vèrs lo millenari XI av. JC. Formèron de comunautats de caçaires cuelheires dispersadas e probablament pauc nombrosas. D'efèct, lo [[clima]] èra marrit, especialament amb una lònga secaressa que durèt dau millenari IV av. JC au millenari II av. JC. Pasmens, dins certanei regions, se desvolopèt a cha pauc lo mestrige de la [[terralha]] e de l'[[agricultura]]. Ansin, a l'arribada deis [[Euròpa|Europèus]], [[Patagònia]] e la [[Pampa]] èran restats per de caçaires cuelheires pron avançats per utilizar la terralha e plusors pòbles dau nòrd ([[Charrúas]], [[Guaranís]]...) avián format de societats agricòlas ierarquizadas.

=== Periòde coloniau ===

==== La colonizacion dau Riu de la Plata e de Paraguai ====

Argentina foguèt descubèrta en [[1526]] per una expedicion [[Espanha|espanhòla]] dirigida per [[Sebastiano Caboto]]. Donèt son nom a l'estuari dau [[Riu de la Plata]] e explorèt lei rius [[Parana]] e [[Paraguai (riu)|Paraguai]]. Pasmens, trobèt ges de ressorsa interessenta e se retirèt. Dètz ans pus tard, una segonda mission, comandada per [[Pedro de Mendoza]], desbarquèt sus la riba sud de l'[[estuari]] onte fondèt [[Buenos Aires|Santa Maria de los Buenos Aires]]. Pasmens, la [[colonialisme|colonia]] foguèt abandonada tre l'annada seguenta en causa de la manca de viures e de l'ostilitat dei populacions localas. Lei subrevivents se dirigiguèron vèrs [[Paraguai]] onte [[Pedro de Mendoza|Mendonza]] s'èra installat.

==== Buenos Aires de 1580 a 1776 ====

[[Fichièr:America dau Sud Espanhòla (1690).png|thumb|right|L'[[America del Sud|America dau Sud]] [[Espanha|Espanhòla]] vèrs [[1690]].]]

Après la revirada de [[1536]]-[[1537]], la [[colonialisme|colonizacion]] d'Argentina foguèt organizada a partir de [[Paraguai]]. Vengut d'[[Asunción]], [[Juan de Garay]] tornèt fondar [[Buenos Aires]] en [[1580]]. De [[Bovinae|bovins]] escapats après l'abandon de l'endrech en [[1537]] permetèron ais abitants de trobar una fònt de revenguts gràcias a la venda de [[cuer]]s ò de carn [[Clorur de sòdi|salada]]. La [[còntrabanda]] organizada per de marchands [[Províncias Unidas|olandés]], [[Anglatèrra|anglés]] e [[França|francés]] foguèt l'autre pielon de l'economia locala. Quauquei grands tenements se formèron que foguèron a l'origina de la societat dei ''[[gauchos]]''. Pasmens, l'expansion demorèt lòngtemps limitada car leis indigèns, qu'avián aprés d'utilizar lo [[cavau]], resistiguèron durament. Ansin, a la fin dau sègle XVIII, lo limit dau territòri de la colonia se situava a solament 50 km de [[Buenos Aires]].

==== La Vice-Reiautat dau Rio de la Plata ====

En [[1776]], [[Espanha]] decidèt de crear la [[Vice-Reiautat dau Rio de la Plata]] per tornar organizar l'espaci economic dau sud de l'[[America del Sud|America dau Sud]]. L'objectiu èra d'orientar una partida deis exportacions de [[Bolívia]] ò de [[Peró]] vèrs lei [[pòrt]]s [[Ocean Atlantic|atlantics]] e de renfòrçar l'administracion per luchar d'un biais pus eficaç còntra la [[còntrabanda]]. [[Buenos Aires]] venguèt la [[capitala]] de l'ensems novèu. Pasmens, en fòra de certanei corredors vèrs [[Peró]], la preséncia espanhòla demorèt febla dins la region, especialament dins la [[Pampa]].

==== L'independéncia ====

En [[1796]], [[Espanha]] s'alièt ambé la [[França]] [[Revolucion Francesa|Revolucionària]] còntra [[Anglatèrra]]. En julhet de [[1806]], un còrs expedicionari [[Reialme Unit|britanic]] ataquèt e ocupèt donc [[Buenos Aires]]. Pasmens, ne perdiguèt rapidament lo contraròtle après una còntra-ofensiva venguda de [[Montevideo]]. Un an pus tard, [[Londres]] mandèt una segonda expedicion que foguèt desfacha per la resisténcia deis abitants.

En mai de [[1810]], convencuts de poder se passar deis autoritats [[colonialisme|coloniala]], una junta aprofichèt lei dificultats [[continent]]alas d'[[Espanha]] per arrestar lo vice-rèi. Puei, lei ''Porteños'' assaièron d'ocupar lo rèsta de la Vice-Reiautat e lei minas d'[[argent]] de [[Peró]]. Aqueleis operacions obtenguèron un succès mitigat tant en causa de la preséncia de partits lealistas fòrts dins aquelei províncias que de la maufisança deis abitants a respèct dei projèctes d'egemonia dei ''Porteños''. La creacion d'una assemblada nacionala gropant dei delegats de plusors províncias permetèt d'amaisar la situacion en [[1813]]. Lei deputats proclamèron la creacion dei Províncias Unidas dau Rio de la Plata sensa ausar vòtar l'[[independéncia]].

Pasmens, lei còntra-ofensivas espanhòlas en [[America del Sud|America dau Sud]] entraïnèron la disparicion progressiva deis aprensions. En [[1816]], un congrès reünit a [[Tucuman]] proclamèt finalament l'[[independéncia]]. Una [[constitucion]] foguèt adoptada en [[1819]].

=== De la guèrra d'independéncia a Peron ===

==== De l'independéncia a Rosas ====

Après l'[[independéncia]], la vida politica dei [[Províncias Unidas dau Rio de la Plata]] foguèt dominada per dos grops. Leis « unitaristas », d'inspiracion [[liberalisme|liberala]], centralista e anticlericala, dominavan a [[Buenos Aires]]. En fàcia, lei [[federalisme|federalistas]], [[conservatisme|conservators]] e estacats au ròtle sociau de la [[Catolicisme|Glèisa]], èran sustot presents dins lei províncias.

Au començament deis ans 1820, l'autoritat de l'Estat èra reducha a la [[capitala]] e a son relarg. Lei [[drech]]s de doana dau pòrt èran sa principala fònt de revenguts. En [[1825]], lo govèrn capitèt de signar un tractat d'amistat ambé lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] que reconoguèt oficialament son [[independéncia]]. Un an pus tard, [[Bernadino Rivadavia]] foguèt elegit a la presidéncia e promulguèt una [[constitucion]] centralista. Aquò mau contentèt lei federalistas que sostenguèron divèrsei còp d'estat après una temptativa dau govèrn de negociar ambé [[Brasil]] lo reglament de la question d'[[Uruguai]] (revendicat per lei dos país). Un periòde de confusion seguiguèt aquelei trèbols. S'acabèt en [[1828]] ambé la presa de [[Buenos Aires]] per [[Juan Manuel de Rosas]], un grand proprietari qu'organizèt una tropa armada de ''gauchos''.

==== Lo periòde de Rosas ====

Cap dei federalistas, [[Juan Manuel de Rosas|Rosas]] foguèt governador de [[Buenos Aires]] de [[1829]] a [[1832]] e de [[1835]] a [[1852]]. Populista, obtenguèt lo sostèn dei ''gauchos'' e dei classas popularas per establir un regime dictatoriau e repressiu — e dins lei fachs, sustot au servici dei grands proprietaris. A partir de [[1833]], comencèt de conquistar la [[Pampa]], çò que li permetèt de donar de tèrras per renfòrçar e alargar la basa de sei fidèus. Ansin, venguèt rapidament lo pus poderós dei ''caudillos'' eissits dei trèbols de [[1827]]-[[1828]]. En revènge, leis institucions estatalas dei Províncias Unidas dispareguèron totalament durant aqueu periòde.

Pasmens, [[Juan Manuel de Rosas|Rosas]] mau contentèt rapidament lei norriguiers dei regions interioras, lo [[Reialme Unit|Reaiaume Unit]] e [[França]] ambé sa defensa deis interès dau [[pòrt]] de [[Buenos Aires]]. D'efèct, enebiguèt lo passatge dei [[naviri]]s vèrs lei [[riu]]s [[Parana]] e [[Uruguai (riu)|Uruguai]]. Òr, lo desvolopament de la produccion de [[lana]] dins la [[Pampa]] destinada a l'industria textila [[Euròpa|europèa]] necessitava de mantenir de relacions bònas entre lei norriguiers e lei poissanças maritimas. Ansin, en [[1851]], lo ''caudillo'' de l'Entre Doas Mars, [[Justo José de Urquiza]], trobèt l'ajuda necessària per atacar [[Buenos Aires]]. Batut en [[1852]], [[Juan Manuel de Rosas|Rosas]] s'exilèt en [[Anglatèrra]].

==== La formacion de l'estat federau ====

Après sa victòria, [[Justo José de Urquiza|Urquiza]] faguèt adoptar una [[constitucion]] de tipe [[federalisme|federau]] inspirada dau foncionament deis [[USA|Estats Units d'America]]. Instaurèt la [[libertat]] de navegacion sus lei [[riu]]s e un sistèma de partiment dei ressorsas entre lei províncias. Puei, foguèt elegit president. Pasmens, au contrari deis autrei províncias, [[Buenos Aires]] refusèt de ratificar lo tèxte e faguèt ''[[de facto]]'' secession de [[1852]] a [[1862]]. De combats se debanèron entraïnant de victòrias confederalas en [[1859]] e secessionistas en [[1861]]. 

En [[1862]], un compromés permetèt d'arrestar la guèrra civila. [[Bartolomé Mitre]], cap dei fòrças de [[Buenos Aires]], venguèt president. Sota sa direccion, leis [[oligarquia]]s de la [[capitala]] e dei [[vila]]s de l'interior ([[Vila de Córdoba (Argentina)|Córdoba]], [[Santa Fe (Argentina|Santa Fe]]...) s'alièron per tenir lo poder. Durant lei presidéncias de [[Bartolomé Mitre]] ([[1862]]-[[1868]]), de [[Domingo Faustino Sarmiento]] ([[1868]]-[[1874]]) e de [[Nicolás Avellaneda]] ([[1874]]-[[1880]]), lo país s'organizèt e se modernizèt ambé l'adopcion d'institucions modèrnas (armada professionala, banca centrala...) e la construccion d'infrastructuras (camin de fèrre...). En [[1880]], [[Buenos Aires]] foguèt nomada capitala federala e son territòri foguèt separat de sa província.

==== L'expansion territòriala ====

La creacion d'una fòrça militara modèrna favorizèt lei projèctes d'expansion d'Argentina. Au [[nòrd]], lo país participèt ansin a la [[Guèrra de Paraguai]] ([[1865]]-[[1870]]) que s'acabèt per la destruccion de la poissança industriala de son vesin meridionau après de combats fòrça [[sang|saunós]]. [[Buenos Aires]] i annexèt una partida de [[Chaco]] e lei [[Misiones]].

Pasmens, l'expansion principala aguèt luòc en direccion dau [[sud]]. Foguèt causada per d'incursions amerindianas que venguèron recurrentas a partir deis annadas 1850. En [[1878]]-[[1879]], lo [[generau]] [[Julio Roca]] comencèt una campanha d'exterminacion deis indigèns de la [[Pampa]]. Entraïnèt la disparicion de la màger part dei pòbles locaus e permetèt ais Argentins de prendre lo contraròtle de la region. En [[Patagònia]], la dispersion deis abitants limitèt la resisténcia e la violéncia de la conquista mai de rivalitats ambé [[Chile]] alentiguèron la somission de la region fins a un arbitratge britanic acceptat per lei dos país en [[1902]]. Aquò permetèt de fixar lo limit entre [[Chile]] e Argentina.

==== La creissença e l'imigracion ====

Après [[1880]], Argentina conoguèt un periòde de creissença fòrça importanta (+5%/an fins a [[1914]]) en causa de la mesa en cultura dei tèrras conquistadas dins la [[Pampa]] e en [[Patagònia]], de l'arribada d'un nombre important d'imigrants (2,5 milions entre [[1870]] e [[1914]]) e d'investiments [[Euròpa|europèus]] importants (principalament originaris dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]). Aquò favorizèt la produccion de [[lana]], de [[cereala]]s (que prenguèron la premiera plaça deis [[exportacion]]s) e de [[carn]] [[Bovinae|bovina]] e la modernizacion deis infrastructuras (camins de fèrre, [[pòrt]]s).

Durant aqueu periòde, l'oligarquia mantenguèt sensa dificultat sa posicion economica a la tèsta de la societat argentina. D'efèct, crompèt un nombre important de grands domenis dins lo sud e engatjèt de relacions comercialas fructuósas ambé lei grops estrangiers. En dessota, de pichons païsans proprietaris, sovent gropats au sen de comunautats « nacionalas » ([[Alemanha|alemandas]], [[soïssa]]s, [[Itàlia|italianas]]...) desvolopèron d'activitats de policulturas. La man d'òbra necessària foguèt provesida per d'imigrants italians e espanhòus (que marginalizèron lei ''gauchos'' e lei mestís). Enfin, dins lei vilas, l'excès de trabalhaires favorizèt l'industrializacion e [[Buenos Aires]] venguèt la premiera vila d'[[America del Sud|America dau Sud]] ambé 1,5 milion d'abitants en [[1914]].

Au nivèu politic, la situacion evolucionèt d'un biais diferent. D'efèct, de fraudas electoralas permetèron a l'[[oligarquia]] de mantenir son contraròtle sus lo poder politic fins au començament dau sègle XX. Pasmens, a partir deis annadas 1890, lei mutacions prefondas de la societat argentina entraïnèron la formacion de l'[[Union Civila Radicala]] que representava lei revendicacions dei classas mejanas urbanas novèlas. Autra evolucion importanta, l'industrializacion foguèt a l'origina de la formacion d'un proletariat urban que venguèt la terranha per un movement obrier poderós (dominat per l'[[anarquisme]]). Ansin, en [[1912]], l'[[oligarquia]] foguèt donc obligada d'acceptar un alargament de la basa electorala ambé l'instauracion dau sufragi universau masculin.

==== Lo periòde radicau ====

Après la reforma electorala de [[1916]], lei radicaus dirigiguèron lo país fins a [[1929]] dins un contèxte economic fòrça malaisat. D'efèct, elegit en [[1916]], [[Hipólito Yrigoyen]], sostengut per lei païsans e lei classas mejanas urbanas, deguèt faciar lei consequéncias de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] que reduguèt leis importacions dei país europèus. En genier de [[1919]], una grèva generala organizada per de [[sindicat]]s [[anarquisme|anarquistas]] de la [[capitala]] foguèt ansin durament reprimida durant la [[Setmana Tragica (Argentina)|Setmana Tragica]] (700 mòrts).

Lei combats de [[1919]] entraïnèron la transformacion dau païsatge sindicau argentin que passèt sota lo contraròtle de [[socialisme|socialistas]] e de [[comunisme|comunistas]]. En revènge, permetèron gaire de restaurar la situacion economica. Ansin, [[Hipólito Yrigoyen|Yrigoyen]] foguèt remplaçat per un radicau pròche de l'oligarquia, [[Marcelo Torcuato de Alvear]] ([[1922]]-[[1928]]), avans d'èsser tornat elegir. Pasmens, foguèt incapable de resòuvre l'afondrament entraïnat per la [[crisi economica de 1929]] e un còp d'estat militar lo reversèt en [[1930]].

==== Lo periòde conservator ====

Lei militars gardèron lo poder fins a [[1932]] e lo [[generau]] [[José Uriburu]] assaièt de metre en plaça un regime [[corporatisme|corporatista]]. Pasmens, leis autrei caps de l'armada preferiguèron restituir la direccion dau país ai [[conservatisme|conservators]]. Ansin, una aliança dei [[conservatisme|conservators]] ambé lei radicaus ostils a [[Hipólito Yrigoyen]] dirigiguèt Argentina fins a [[1943]]. Capitèt de restablir leis [[exportacion]]s e leis investiments estrangiers mai lei condicions de vida de la màger part de la populacion estagnèron. Aquò entraïnèt l'emergéncia d'un sentiment [[nacionalisme|nacionalista]] fòrt, principalament dirigit còntra lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]].

La [[Segonda Guèrra Mondiala]] toquèt durament l'economia argentina totjorn dependenta de seis [[exportacion]]s. Tocat per aquela crisi, lo regime perdiguèt sei sostèns. En [[1943]], foguèt finalament reversat per una junta militara.

=== Lo peronisme ===

==== Lei premiereis annadas dau peronisme ====

La junta militara foguèt dirigida per lo [[generau]] [[Arturo Rawson]]. Pasmens, sa figura principala venguèt rapidament lo [[coronèu]] [[Juan Domingo Perón]], ministre dau Trabalh, que favorizèt l'activitat dei [[sindicat]]s en cambi de son sostèn politic. Inquieta, l'[[oligarquia]] obtenguèt sa destitucion e son arrestacion en [[1945]]. Dins aquò, una grèva generala forcèt rapidament sa liberacion. En [[1946]], fondèt un partit mesclant [[nacionalisme]] e defensa dei paures que li permetèt d'obtenir lo sostèn dei classas mejanas e d'èsser elegit president.

Dins un contèxte favorable liat ai besonhs de la reconstruccion en [[Euròpa]], [[nacionalizacion|nacionalizèt]] plusors companhiás estrangieras e establiguèt un contraròtle estricte dau comèrci exterior per l'Estat. Aquò li permetèt de transferir una partida de la richessa nacionala de l'[[oligarquia]] vèrs l'[[industria]] e lei classas popularas. En mai d'aquò, lo drech de vòte foguèt donat ai fremas en [[1947]]. Fins a [[1952]], lo país conoguèt ansin un periòde de creissença economica fòrça importanta e leis activitats de benfasença d'[[Eva Perón]] donèron una gròssa popularitat au pareu.

==== Lei dificultats e l'exili ====

A partir de [[1949]], leis [[exportacion]]s vèrs [[Euròpa]] comencèron de demenir e la [[mòrt]] d'[[Eva Perón]] en [[1952]] entraïnèt una demenicion de la popularitat dau govèrn. Per faciar aquela crisi, [[Juan Domingo Perón|Perón]] adoptèt una politica d'austeritat qu'agravèt la pèrda de popularitat. Puei, en [[1954]], de reformas societalas (autorizacion dau [[divòrci]], laïcizacion de l'ensenhament...) li alienèron la [[Catolicisme|Glèisa]]. A partir de [[1955]], Argentina conoguèt donc divèrsei temptativas de putsch que causèron de centenaus de mòrts. Finalament, [[Juan Domingo Perón|Perón]] demissionèt e s'exilèt en setembre de [[1955]].

==== La « Revolucion Liberatritz » ====

Lei militars, dirigits per lo [[generau]] [[Pedro Eugenio Aramburu]], assaièron de formar un regime democratic de façada e de liberalizar l'economia. Pasmens, l'influéncia dei peronistas demorava importanta e blocava aquelei projèctes. Per exemple, en [[1962]], l'armada foguèt obligada d'annular leis eleccions legislativas après una victòria peronista. Una situacion similara aguèt luòc en [[1966]]. Puei, la situacion se desgradèt lentament ambé la formacion de [[guerilha]]s peronistas e de manifestacions insureccionalas a [[Vila de Córdoba (Argentina)|Córdoba]] en [[1969]]. Divèrsei còps d'estat militars se succediguèron au sen de la junta per assaiar de restablir l'òrdre. Puei, en [[1971]], lo [[generau]] [[Alejandro Agustín Lanusse]] decidèt de tornar fisar lo poder a [[Juan Domingo Perón|Perón]]

==== La restauracion e la fin dau peronisme ====

Lo retorn de [[Juan Domingo Perón|Perón]] se faguèt dins un contèxte de crisi e de division dau movement peronista entre una ala [[conservatisme|conservatritz]] mai ò mens [[faissisme|faissista]], un corrent sociau democrata e una branca revolucionària liada ai guerilhas (lei ''Montoneros''). Inicialament, [[Juan Domingo Perón|Perón]] chausiguèt de fisar lo poder a [[Héctor José Cámpora]], un peronista de drecha, que redreiçèt la situacion economica. Pasmens, lei ''Montoneros'' contunièron sa guerilha suscitant còntra elei una reaccion viva dau [[govèrn]], dirigit per [[Juan Domingo Perón|Perón]] eu meteis après son eleccion a la presidéncia en març de [[1973]], e de l'armada.

En julhet de [[1974]], [[Juan Domingo Perón|Perón]] moriguèt e foguèt remplaçat per sa tresena frema, [[María Estela Martínez de Perón]], qu'èra vice-presidenta. La presidenta novèla proclamèt alora l'[[estat d'urgéncia]] e autorizèt d'atacas militaras còntra lei ''Montoneros''. Aquela repression s'estendèt rapidament ais intellectuas e ai [[sindicat|sindicalistas]]. Puei, l'armada prenguèt dirèctament lo poder en [[1976]].

=== Argentina après Peron ===

==== La dictatura militara ====

Après lo còp d'estat de [[1976]], lei militars formèron una junta presidida per lo [[generau]] [[Jorge Rafael Videla]]. Inspirada per lo [[Chile]] d'[[Augusto Pinochet]], menèt una repression dura còntra lei movements de senèstra ({{formatnum:30000}} « dispareguts » de [[1976]] a [[1983]]) e adoptèt una politica [[Neoliberalisme|neoliberala]]. Aquò entraïnèt una demenicion de la produccion industriala mai permetèt d'aumentar tornarmai leis [[exportacion]]s.

Pasmens, la politica economica suscitèt d'esitacions au sen de la junta ela meteissa. En [[1981]], [[Jorge Rafael Videla|Videla]] foguèt remplaçat per lo [[generau]] [[Roberto Eduardo Viola]] qu'assaièt de se raprochar dei peronistas. Mai a la fin de l'annada, una autra faccion, dirigida per lo [[generau]] [[Leopoldo Fortunato Galtieri]], l'escartèt e tornèt prendre la politica neoliberala. Per la rendre populara, decidèt tanben d'atissar lo [[nacionalisme]] argentin : en abriu de [[1982]], ordonèt l'ocupacion deis [[Illas Malvinas|illas Malvinas]] qu'èran l'objècte d'un desarcòrdi territòriau ambé lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Pasmens, l'armada argentina resistiguèt pas a la [[Guèrra de las Malvinas|còntra-ofensiva britanica]] e deguèt capitular dins l'archipèu en junh. 

==== La restauracion de la democracia ====

La desfacha de [[1982]] entraïnèt la fin de la dictatura militara e lo [[generau]] [[Reynaldo Bignone]] organizèt lo transferiment dau poder a un govèrn [[democracia|democratic]]. En [[1983]], lo radicau [[Raúl Alfonsín]] foguèt elegit president e organizèt lo procès de certanei caps dau periòde militar. Pasmens, aquò durèt gaire e en [[1986]]-[[1987]], una tiera de [[lei|lèi]]s enebiguèt la perseguida deis accions judiciàrias. En parallèl, [[Raúl Alfonsín|Alfonsín]] deguèt faciar una situacion economica marrida en causa dau deute immens laissat per lei militars.

En [[1989]], lo peronista [[Carlos Saúl Menem]] remplacèt [[Raúl Alfonsín|Alfonsín]]. Pasmens, au contrari de [[Perón]], adoptèt una politica de privatizacions. [[Fernando de la Rúa]] li succediguèt. Dos ans pus tard, la situacion economica s'èra totjorn pas melhorada e lo país arrestèt de remborsar son deute public. D'esmogudas entraïnèron la demission dau president que foguèt finalament remplaçat, après quauquei trèbols, en [[2003]] per lo peronista [[Néstor Kirchner]]. De negociacions li permetèron d'impausar una importanta reduccion dau deute argentin a sei creditors, çò que li permetèt de finançar de programas sociaus e de redreiçar la situacion economica intèrna.

Grèvament malaut, [[Néstor Kirchner]] — que moriguèt en [[2010]] — foguèt remplaçat per sa frema [[Cristina Fernández de Kirchner]] en [[2007]]. Capitèt de perseguir lo redreiçament economic maugrat la [[crisi economica de 2008]] qu'aguèt d'efècts negatius sus leis [[exportacion]]s argentinas. Ansin, lo periòde Kirchner veguèt la creacion de cinc a sièis milions d'emplecs, una reduccion dau deute public de 160% dau [[PIB]] a solament 40% e una demenicion dau [[caumatge]] de 25% a 8% de la populacion activa. Tornada elegir en [[2011]], [[Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Kirchner]] foguèt remplaçada en [[2015]] per [[Mauricio Macri]].

== Politica ==
Argentina es un país de regim [[presidencialisme|presidencial]]. Lo president de la [[republica]], qu'es lo cap d'Estat e tanben lo cap de govèrn, es elegit per la populacion per un periòde de 4 ans (amb una possibilitat de reeleccion 1 còp). Lo president actual, [[Mauricio Macri]], foguèt elegido lo 22 d'novembre de [[2015]].

Lo Poder legislatiu se compausa de doas cambras: lo Senat (''Senado Argentino''), amb 72 membres elegits per un mandat de sièis ans, e la Cambra dels Deputats (''Cámara de Diputados'') amb 257 membres, elegits per un mandat de quatre ans.

== Geografia ==
[[File:ViñedoCafayate.jpg|thumb|right|250px|[[Província de Salta|Salta]].]]
Las dimensions d'Argentina son aproximativament 3700&nbsp;km del nòrd al sud, e 1400&nbsp;km de l'èst a l'oèst (valors maximalas). De sa superfícia totala ({{unitat|2766890|km²}}, cinc còps pus granda que la [[França]] metropolitana), {{unitat|2736690|km²}} (98,9%) son en tèrra fèrma.

Las quatre regions principalas del país son:
* Lo ''[[Chaco]]'', region plana subtropicala al nòrd
* Los ''[[Pampa]]s'', region plana e fertila al centre, la principala region [[agricultura|agricòla]] del país
* ''[[Patagònia]]'', rica en [[petròli]], amb païsatges de [[desèrt]]s
* Los ''[[Andes]]'', regions de nautas montanhas a l'oèst. Lo punt mai naut del país es l'[[Aconcagua]], amb 6962&nbsp;m, dins la [[Província de Mendoza]], a la frontièra amb [[Chile]].

== Economia ==
''De veire: [[Economia d'Argentina]].''

== Cultura ==
La [[cultura]] argentina a recebut una importanta influéncia d'[[Euròpa]]. La [[literatura]] del país ten una rica istòria e un dels pus importants escrivans del [[sègle XX]]: [[Jorge Luis Borges]].

Lo [[tango]] es lo genre musical argentin mai conegut dins lo mond.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Bibliografia ==

* {{cite book
| last                  = José Luis Busaniche
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Solar
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = Historia argentina
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 1984
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = Buenos Aires
| language              = espanhòu
| isbn                  = 
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}
* {{cite book
| last                  = Wright, Ione Suessie
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Emecé
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = Diccionario histórico argentino
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 1994
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = San Pablo
| language              = espanhòu
| isbn                  = 
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}

== Vejatz tanben ==

* [[Occitans d'Argentina e d'Uruguai]]

== Ligams extèrnes ==
{{Commons|Argentina}}
* [http://www.argentina.gov.ar Govèrn d'Argentina] pagina oficiala en castelhan.

{{Províncias d'Argentina}}

{{clr}}
{{boita de navigacion Estats membres OAS}}
{{America del Sud}}
{{Païses d'America}}

{{Portal|geografia|Argentina}}

[[Categoria:Argentina|*]]