Veire la font de Arc de Trionf d'Aurenja

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{UNESCO}}
[[Imatge:Trarch Orange.jpg|thumb|Arc d'Aurenja, faciada sud]]
[[Imatge:Carlton Browne - Arc de triomphe d-Orange (by).jpg|thumb|Costat oèst e faciada sud]]
[[Imatge:Noël Paymal Lerebours 01 Orange.jpg|thumb|L'arc d'Aurenja en 1842, per [[Noël Paymal Lerebours]], aprèp la restauracion d'[[Auguste Caristie]]]]

L''''Arc antic d'Aurenja'''<ref>"bm" [http://www.culture.gouv.fr/public/mistral/mersri_fr?ACTION=RETROUVER&FIELD_1=localisation&VALUE_1=%27ORANGE%27&FIELD_2=titre&VALUE_2=&FIELD_3=description&VALUE_3=&FIELD_4=historique&VALUE_4=&FIELD_5=protection&VALUE_5=&FIELD_6=statut%20propri%e9t%e9&VALUE_6=&FIELD_7=type%20d%27%e9tude&VALUE_7=&FIELD_8=REF&VALUE_8=&FIELD_9=DOSURLP&VALUE_9=%20&NUMBER=2&GRP=0&REQ=%28%28%27ORANGE%27%29%20%3aLOCA%20%29&USRNAME=nobody&USRPWD=4%2524%252534P&SPEC=9&SYN=1&IMLY=&MAX1=1&MAX2=100&MAX3=100&DOM=Tous Fiche sur la [[Base Mérimée]]], ministère de la Culture</ref> o '''Arc de Trionf d'Aurenja'''<ref>id:"bm"</ref>{{,}}<ref> "lpm" [http://whc.unesco.org/fr/list/163 Fiche de la liste du Patrimoine mondial], Unesco</ref> es un [[Arc de trionf|arc monumental]] [[Empèri Roman|roman]] del començament del sègle I{{èr}}, que marca la dintrada nòrd d'[[Arausio]] (uèi [[Aurenja]]) sus la [[Via Agrippa]].

L'arc d'Aurenja foguèt inscrich sus la primièra lista dels monuments istorics de França (1840)<ref>id: "bm"</ref> e figura dempuèi 1981 sus lo [[Patrimòni Mondial de l'Umanitat]]<ref> id: "lpm"</ref>.

== Istòria ==
L'arc benlèu foguèt bastit entre los ans 20 e 25, per remembrar las victòrias de [[Germanicus]], mòrt en 19, e probablament « restituit » a [[Tibèri]] en 26/27, segon l'interpretacion que se fa de la dedicacion aponduda a aquela data sus las doas faciadas del monument<ref> id: "MEB"</ref>.

A l'[[Edat Mejana]], lo monument foguèt fortificat per servir de bastion avançat, a la dintrada de la vila.

=== Estudis, escavaments e restauracions ===
 
L'arc foguèt restaurat dempuèi los ans 1820 per l'arquitècte  [[Auguste Caristie]]<ref>[[Auguste Caristie]], ''Notice sur l'état actuel de l'arc d'Orange et des théâtres d'Arles et d'Orange'', 1829, obratge citat dins [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k24644m.image.r=%22Auguste+Caristie%22.f441.langFR Notice biographique] de la ''Grande encyclopédie, inventaire raisonné des sciences, ...'', 1885-1902, p. 429.]</ref>{{,}} <ref>id: "MEB"</ref>, que comença per desencombrar los barris e aponduts medievals, abans de procedir a una reconstitucion non agressiva del monument, remplaçant las partidas inutilizablas o mancantas d'un biais identificable e s'empachant lo recors a l'imaginacion, tan frequenta dins las restauracions dels arquitèctes del sègle XIX.

== Descripcion ==
[[Imatge:Orange Arc sud gauche.jpg|thumb|upright|Faciada nòrd, detalh dels decòrs del nord-èst]]

L'arc de tres pòrtas es format de grands blòcs de pèiras montadas a sec, mantengudas per de crampons de fèrre e de plomb. Presenta la particularitat unica d'aver un segond atic format de pedestals de estatuas monumentalas (desparegudas), assubjectits e religats entre eles per formar un ensemble maçonat sens discontunhar. L'arc mesura {{unitat|19.57|m}} de long e {{unitat|8.40|m}} de larg. Atenh una nautor de {{unitat|19.21|m}}. Son estructura compòrta de voides intèrnes, abituals dins aquel tipe de monuments<ref> id: "MEB"</ref>.

=== Decòrs de las faciadas ===
==== Panèls d'armas ====
Quatre panèls situats juste en dessús de pichons arcs, mostrant un amoncellement decoratiu de casques, lanças, boclièrs, dispausats sus quatre plans. Aqueles boclièrs pòrtan de noms: Sacrovir, Decurdus, Mario, que pòdon èsser aqueles dels escultors o d'armadurièrs de renom<ref> id: "MEB"</ref>.

==== Panèls de despòlhas navalas ====
Aqueles quatre panèls son dispausats just en dessús dels panèls precedents. Lo mielhs conservat es aquel del nòrd-èst: se pòt veire [[proa]]s de naus, ancoras, tridents, rems, rems governalhs. [[Prosper Mérimée]] ne soslinha l'excellenta factura dins sas ''Notes d'un voyage dans le Midi de la France''. Aqueles elements apartenon a la marina romana e remembran doncas sa superioritat, subretot aprèp la [[batalha d'Actium]]<ref>id: "MEB"</ref>.

[[Imatge:Orange arc de triomphe (frise).JPG|thumb|Fronton e atic, faciada sud]]

==== Frisas de l'entaulament ====
La frisa es contunha sus las quatre faciadas del monument. Mòstra, en bas relèus de contorns cenchas, de Romans e de Galleses pelejant, los Romans vestits de tunicas e a vegadas de cuirassas, los Galleses nus, del pel long, armats de boclièrs. La factura de l'ensemble es pro grossièra, amb de pès e de mans desproporcionats<ref>id: "MEB"</ref>.

==== Relèu de l'atic superior ====
Lo sòcle central de l'atic superior, que deguèt suportar un grand grop equèstre, presenta sus las doas faciadas de l'arc de panèls centrals en bas relèus mostrant la confusion d'una batalha, ont totes pelejan fòrça. S'identifica la II{{a}} legion per son emblèma, lo [[capricòrne]], representat sul boclièr d'un oficièr, a l'esquèrra sus la faciada nòrd<ref> id: "MEB"</ref>. Las nombrosas mortaisas a l'entorn dels dos panèls devon correspondre als tenons per fixar de decòrs de bronze uèi perduts<ref> id: "MEB"</ref>.
[[Imatge:Frankreich-Provence-Orange-Triumphbogen-Attika-Sued.jpg|thumb|upright=2.0|center|<center>Relèu de l'atic superior, faciada sud</center>]]

=== Trofèus dels pichons costats ===
Las pichonas faciadas de l'arc son decoradas de panèls escultats de naut relèu, delimitats per de colomnas corintianas mièg engatjadas. Lo costat oèst es gaireben lo tornèt bastir tot [[Auguste Caristie]], que tornèt pas far las esculturas, mas simplament las suggeriguèt per d'esbòsses.

Cadun dels sièis panèls foguèt decorat d'un trofèu compausat d'un supòrt mostrant de vestits, de cascos, d'ensenhas, de trompetas, e al pè son representats dos captius encadenats<ref> id: "MEB"</ref>.

<gallery>
Imatge:Orange Arc est.jpg|Costat èst, decorat de trofèus
Imatge:Étendard au sanglier Orange Arc est.png|Estendard del singlar, detalh, costat èst
Imatge:2005-09-17 10-01 Provence 775 Orange - Römischer Bogen.jpg|Costat oèst, reconstituit
</gallery>

== Dedicacion ==

=== Primièra lectura de la dedicacion per Pierre Herbert (1862) ===

Una primièra lectura, realizada per l'estudi de las mortaisas de sagelament, foguèt prepausada en [[1862]] per Pierre Herbert<ref> "ph6" Pierre Herbert, [http://books.google.fr/books?id=PEwUAAAAQAAJ&dq=arc+triomphe+orange&printsec=frontcover&source=bl&ots=_XqIc-NQWu&sig=qQbSIq6L7Bm4yDf6TaveROns3x0&hl=fr&ei=0edjSvuqA8OhjAep7KjsDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8 Inscripcion de l'arc de trionf d'Aurenja], p. 6</ref> :

:'''IMP CAIO I CÆ AVGVSTO DIVI I FIL ÆGYPT TRP XI COMAT TRIBVT GERMANIA VICTA'''
:'''COH XXXIII VOLVNT COLONIA ARAVS I SECVNDAN HVNC ARC DED PVBLICE'''<ref> id: "ph6"</ref>

o :
:Imp(eratori) Caio I(ulio) Cæ(sari) Augusto divi I(ulii) fil(io) Ægypt(o) Tr(ibunicia) P(otestate) XI comat(a) tribut(aria) Germania victa
:Coh(ors) XXXIII volunt(ariorum) (et) colonia Araus(io) I(ulia) secundan(orum) hunc arc(um) ded(icavit) publice<ref>id: "ph6"</ref>

:''Al filh de Juli Cesar, a l'emperaire Caius Juli Cesar August, exercissent per l'onzen còp lo poder tribunician, la XXXIII{{a}} coòrta dels volontaris e la vila d'Arausio Julia, colonia de la segonda legion, an, en sovenir d'Egipte, de la Gàllia peluda somesas al tribut, de la Germania vencida, elevat e dedicat aquel arc, al nom de tot lo país<ref< id: "ph6"/>.

Per Pierre Herbert, l'inscripcion indica clarament que l'arc foguèt dedicat a August, per l'onzen an de son poder tribunician, o l'an -12 <ref>Herbert, p. 17</ref>. La vila, ''Arausio Colonia Julia Secundanorum'' foguèt fondada per de veterans de Cesar, tot coma Avinhon<ref>Herbert, p. 26</ref>. [[Titus Livi]] rapòrta que en -12, [[Drusus]] parvenguèt a vencre los [[Germans]], aprèp que de soslevaments galleses foguèron reprimits per las [[legion]]s d'[[August]] en -18. 

Segon Herbert<ref name="ph41">Herbert, p. 41-44</ref>, la mencion d'[[Egipte]] remembra la victòria d'[[Actium]] contra [[Marc Antòni]] e [[Cleopatra]], en -31; [[Drusus]] ganhèt sas victòrias suls [[Germans]] al nom d'[[August]] en -12; [[August]] se gandís a [[Lion|Lugdunum]] e l'arc d'Aurenja foguèt bastit en -10; per finir, August passèt jos l'arc en -10. Los relèus de l'arc d'Aurenja son tanben en rapòrt dirècte amb las victòrias ganhadas per August, qualques fòrças recentas: se pòt veire los tèmas de la batalha navala e de la somission dels pòbles de la Gàllia peluda e de la Germania<ref> id: "ph41"</ref>.

=== Lectura actuala de la dedicacion ===

Una lectura fòrça diferenta de la precedenta foguèt prepausada dempuèi: sembla uèi acceptada de totes los comentators, mas la fin de l'inscripcion demòra incertana<ref>  "MEB" Michel-Édouard Bellet, ''Orange antique'', Guides archéologiques de la France, Imprimerie nationale, 1991, p. 44-60</ref>{{,}} <ref> "AP" [[André Piganiol]], ''[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1954_num_98_1_10203 L'inscription de l'arc de triomphe d'Orange]'', Comptes renduts de las ''séances de l'Académie des inscriptions et belles-lettres'',1954, volum 98, n° 1, p. 20-21</ref> :

:'''TI • CAESAR • DIVI • AVGVSTI • F • DIVI • IVLI • NEPOTI • AVGVSTO • PONTIFICI • MAXI'''
:'''POTESTATE • XXVIII • IMPERATORI • IIX • COS • IIII • RESTITVIT • R • P • COLONIAE''' (o '''RESTITVTORI • COLONIAE''')

o:
:Ti(berio) Caesar(i), divi Augusti f(ilio), divi Iuli nepoti, Augusto, Pontifici Maximo, [Tribunicia]
:Potestate XXVIII Imperatori IIX Co(n)s(uli) IIII restituit R(es) P(ublica) coloniae (o: restitutori coloniae)

:''Per Tibèri Cesar, filh del divin August, felen del divin Juli, August, grand pontife, dins sa 28{{a}} poténcia tribuniciana, imperator pel 8{{n}} còp, cònsol pel 4{{n}}, restituida a aquel per l'administracion de la colonia (o refondator de la colonia)<ref> id: "MEB"</ref>.

Se pòt doncas retenir la data de 26/27 per aquela restitucion de tèrras per [[Tibèri]], o per una estranja restitucion de l'arc a aquel emperaire. L'emplaçament d'aquela dedicacion aprèp còp es pas mens singulara, sus una benda fòrça estrecha pas destinada a aquel usatge, decorada de nervaduras, daissant pauc de plaça a las doas linhas de tèxte que deurián aparéisser fòrça ceradas<ref>id:"MEB"</ref>.

Los comentators modèrnes admeton que l'arc poiriá èsser estat començat vèrs 20 e acabat vèrs 25, bastit en l'onor de [[Germanicus]], filh adoptiu de Tibèri e general de la II{{a}} legion ''Augusta'', mòrt en 19, per remembrar sas grandas victòria, que i participèt la ciutat d'Arausio, que balhava aquela legion<ref> id: "MEB"</ref>.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Vejatz tanben ==
{{Commons|Category:Triumphal Arch of Orange|l'arc d'Aurenja}}

=== Bibliografia ===
* [http://artfl.uchicago.edu/cgi-bin/philologic31/getobject.pl?c.84:69:1.encyclopedie1108 Article Orange] de [[l'Encyclopédie]], pel [[Louis de Jaucourt|cavalièr de Jaucourt]]

* Augustin-Charles d’Aviler, [[s:Dictionnaire d’architecture civile et hydraulique - Arc de triomphe|Dictionnaire d’architecture civile et hydraulique, article Arc de triomphe]], París, 1755

* [[Adrien de Gasparin]], ''[http://books.google.fr/books?id=WmsOAAAAQAAJ&pg=PA59&lpg=PA59&dq=arc+triomphe+orange+auguste&source=bl&ots=3xbbEkV13d&sig=T2KYrqWAsyZGQIUOS9tE4YLloJ8&hl=fr&ei=4_BjSrbtJ-qfjAfdlpQC&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8 Istòria de la vila d'Aurenja e de sas antiquitats]'', Aurenja, 1815, p. 30-62

* [[Auguste Caristie]], ''Monuments antiques à Orange : arc de triomphe et théâtre'', Didot, 1856, 156 p. - [https://web.archive.org/web/20120313201310/http://biaa.univ-provence.fr/Record.htm?idlist=1&record=19106205124919244879 CD-Rom]

* F. Artaud, ''L'Arc d'Orange'', Aurenja, 1840

* Pierre Herbert, ''[http://books.google.fr/books?id=PEwUAAAAQAAJ&dq=arc+triomphe+orange&printsec=frontcover&source=bl&ots=_XqIc-NQWu&sig=qQbSIq6L7Bm4yDf6TaveROns3x0&hl=fr&ei=0edjSvuqA8OhjAep7KjsDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8 L'inscripcion de l'arc de trionf d'Aurenja]'', París 1862, 102 p.

* [[André Piganiol]], ''[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1954_num_98_1_10203 L'inscription de l'arc de triomphe d'Orange]'', Comptes renduts de las ''séances de l'Académie des inscriptions et belles-lettres'', 1954, volume 98, n° 1, p. 20-21

*Pierre Gros, « Une hypothèse sur l’arc d’Orange », ''[[Gallia]]'', 44-2, 1986, {{p.}}191-201 [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/galia_0016-4119_1986_num_44_2_2861 Ligit en linha sus Persée]
* Michel-Édouard Bellet, ''Orange antique'', Guides archéologiques de la France, Imprimerie nationale, 1991. ISBN 2-11-081111-0
* Michel-Édouard Bellet, ''Orange antique'', Guides archéologiques Monum, 2000. ISBN 2-85822-437-4

=== Ligams extèrnes ===
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20090908072943/http://www.marine-antique.net/L-arc-d-Orange Los panèls escultats de decòrs maritims de l'arc d'Aurenja], estudi sus la marina romana antica
* [http://www.otorange.fr/accueil/decouvrir/monuments-musees-sites/arc-de-triomphe.aspx Arc de triomphe], ofici de torisme d'Aurenja
* {{fr}}[http://archives.vaucluse.fr/1426-les-monuments-antiques-l-exemple-d-orange.htm Los monuments antics: l'exemple d'Aurenja], archiu du Vaucluse
* {{fr}}[https://web.archive.org/web/20080421215434/http://www.patrimoine-antique.com/html/orange.html Aurenja: teatre antic e arc de trionf]
* {{fr}}[http://fr.structurae.de/structures/data/index.cfm?id=s0003992 Arc roman d'Aurenja], in Structurae
* {{fr}}[https://web.archive.org/web/20141027045211/http://www.panoramio.com/photo/10999244 Imatge de la faciada nòrd], in Panoramio
* {{fr}}[http://www.phil-ouest.com/Timbre.php?Nom_timbre=Orange_1938 Timbre: Arc de trionf d'Aurenja, 1938], filatelia

{{Patrimòni Mondial de l'Unesco en Occitània}}
{{Patrimòni Mondial de l'Unesco en França}}


[[Categoria:Sit arqueologic de França]]
[[Categoria:Sit arqueologic d'Occitània]]
[[Categoria:Patrimòni Mondial en França]]