Veire la font de Aranés (parlar)

{{Dialècte Aranés}}
{{Infobox Lenga
|Lenga=aranés
|País=[[Catalonha]]
|Regions= [[Val d'Aran]] 
|personas= 5087
|n= ?
|tipologia={{SVO}}<br />
{{Lenga sillabica}}
|status= [[Catalonha]]
|academia=[[Institut d'Estudis Araneses-Acadèmia Aranesa de la Lenga Occitana|Institut d'Estudis Aranesi-Acadèmia Aranesa dera Lengua Occitana]]
|iso1=oc
|iso2=oci
|iso3=oci
|iso6=aran
|iso-6P=oci
|sil=oci
|glottolog=aran1260
|mòstra=
|espandida=I (lengua individuau)
|tipe=L (lenga viua)
|lenga=Aranés
|imatge=Occitania_aranes_map.png
|carta=lengas indoeuropèas
|ietf=oc-gascon
|fam1=[[Lengas indoeuropèas|Lengües indoeuropees]]
|fam2=[[Lengas italicas|Lengües italiques]]
|fam3=[[Lengas romanicas|Lengües romaniques]]
|fam4=[[Occitanoromanic|Lengües occitanoromaniques]]
|fam5=[[Occitan]]
|en occitan=Aranés
|fam6=[[Gascon]]
}}

Er '''aranés''' ei eth nom dera modalitat d'[[occitan]] parlada ena [[Val d'Aran]], on ei lengua cooficiau. Er aranés apartien ath grop sud-orientau deth [[gascon]] (damb eth naut-comengés e eth coseranés) e siguec oficializat coma lengua occitana ena Val d'Aran (en 1990) e en Catalonha (a partir de 2006).

Segontes es donades dera darrèra [[Enquèsta d'Usatge Lingüistics]], realizada en 2018 pera [[Generalitat de Catalonha]], ei era lengua pròpria d'un 21,4% dera populacion d'Aran<ref>{{Ca}} [https://llengua.gencat.cat/web/.content/documents/dadesestudis/altres/arxius/dossier_eulp-2018_aranes.pdf Els usos lingüístics de la població de l’Aran], [[Generalitat de Catalonha]].</ref>, donques segona darrèr er espanhòu qu'ei lengua mairau de 37,7% des abitants dera Val. En tot repassar de mès a pròp es usatge, eth catalan ei lengua d'un 16,3%, eth 17% corresponen a d'autes lengües iniciaus e darrerament eth 6,9% autes combinacions de lengües. Tanben i a mès poblacion qu'a l’aranés coma lengua d’identificacion que non pas era que la a coma iniciau (24,7%) en lòc d'un 21,4% de lengua iniciau ena Val d'Aran. 
[[Imatge:Europe2005 bossost-aranes1.jpg|thumb|Senhalizacion oficiau en aranés a Bossòst, [[Val d'Aran]]]]

== Era oficialitat der aranés ==
Tamb era aprovacion dera lei 16/1990, de 13 de junhsèga, sus eth règim especiau dera Val d’Aran, er aranés siguec reconeishut coma lengua oficiau. Era Lei 1/1998 de 7 de gèr, de politica lingüistica, en sòn article 7 hè referéncia ara proteccion der aranés.

Tamb era aprovacion deth nau Estatut d'Autonomia de [[Catalonha]] er an 2006, er aranés siguec reconeishut coma lengua oficiau de Catalonha. Er article 6.5 ditz eth següent: ''"Era lengua occitana, nomentada aranés en Aran, ei era lengua pròpria d'aguest territòri e ei oficiau en Catalonha cossent damb eth que establissen aguest Estatut e es leis de normalizacion lingüistica"''

== Caracteristiques der aranés ==
Era separacion politica der aranés avó consequéncies sus era evolucion de la lenga, com ac muisha Aitor Carrera<ref>{{Ca}} {{Cite book|cognòm=Carrera|nom=Aitor|editor=Universitat de Leida|títol=L’occità de la Vall d’Aran davant dels parlars gascons veïns.
Implicacions lingüístiques de la separació política|títoltraduch=L'occitan de la Val d'Aran davant dels parlars gascons vesins. Implicacions lingüisticas de la seperacion politica|paginas=63-96|mesaccès=|mes=}} ([https://publicacions.iec.cat/repository/pdf/00000215%5C00000101.pdf Legir en linha])</ref>.

Abantes d'aquera separacion, er aranés ère part deth gascon pirenenc que n'a es trets evolutiu a partir deth latin vulgar:
* Pas de F latina a H: FERRUM> ''hèr''
* Queiguda de N intervocalica: FARINA> ''haria''
* Aparicion de A- protetica deuant de R iniciau, en tot doblar-se atau era R: ROTA> ''arròda''
* Evolucion de LL latina interiora o finau a TH: VITELLU> ''vedèth'' 
* LL intervocalica passe a R: BELLA> ''bèra''
* Cap de L finau de sillaba a U semivocau: SAL> ''sau''
* Metatèsi de –R: VENTRUM> ''vrente''
* Article pirenenc ''eth/era''

Es sòns trets particulars son:
* Era aspiracion dera H non se hè capmès en Aran (totun, se pòt encara sénter un shinhalon a [[Canejan]] e [[Bausen]]).
* Prononciacion /a/ dera -a atòna finau (tret comun tamb es parlars de [[Luishon]] e de bères vaths de  [[Bigòrra]] (Asun, Ador, etc) e, en Bearn, dera Hauta Vath deth Gave de Pau.
* Eth /b/ intervocalic passa a /w/ grafiat u: ''deuant'', ''víuer'' sauv [[Pujòlo]]. Aqueth biaish de prononciar ei frequent  en gascon, mès la grafia la nòte tostemp v en gascon der estat francés. 
* Passatge en posicion finau deth diftong -ÈI a -È: ''tornarè deman''. Qu'èi un tret frequent en grop sud-orientau deth gascon (Comenge, Coserans) e en d'auti parlars gascons tanben.
* Passatge en posicion finau deth diftong - ÒU a -Ò (tret compartit damb bèris parlars gascons, mès que mès de Bigòrra e deu grop sud-orientau).
* Article plurau definit epicèn (qu'a era madeisha fòrma ath masculin e femenin): ''es'' .
* Plurau en -es des noms en -a: ''es pèires'', coma en luishonés.
* Plurau en -i des determinants, pronoms e de quauqui noms e adjetius: ''aguesti, toti.'' Aqueth tret qu'a ua origina lengadociana antiga.
* AVER qu'ei eth solet auxiliar: ''a estat''.


Quadre comparatiu tamb d’autes lengües romaniques
<table bordercolor="#999999" cellspacing="0" cellpadding="2" width="100%" border="1">
                      <tr class="menuintoff">

                        <td>
                        <div align="left">
                          <b>LATIN</b></div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>francés</b></div>
                        </td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>italian</b></div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>castelhan</b></div>
                        </td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>aragonés</b></div>
                        </td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>catalan</b></div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          <b>aranés</b></div>
                        </td>

                      </tr>
                      <tr>
                        <td>FESTA</td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          fête</div>
                        </td>
                        <td>

                        <div align="center">
                          festa</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          fiesta</div>
                        </td>
                        <td>

                         <div align="center">
                          fiesta</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          festa</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          hèsta</div>
                        </td>
                      </tr>

                      <tr>
                        <td>LUNA</td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          lune</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          luna</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          luna</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          luna</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          lluna</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          lua</div>
                        </td>
                      </tr>
                      <tr>

                        <td>MELE</td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          miel</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          miele</div>

                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          miel</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          miel</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          mel</div>

                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          mèu</div>
                        </td>
                      </tr>
                      <tr>
                        <td>CASTELLUM</td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          château</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          castello</div>
                        </td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          castillo</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          castiello / castiel</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          castell</div>
                        </td>

                        <td>
                        <div align="center">
                          castèth</div>
                        </td>
                      </tr>
                      <tr>
                        <td>ILLA</td>
                        <td>

                        <div align="center">
                          elle</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          lei</div>
                        </td>
                        <td>

                        <div align="center">
                          ella</div>
                        </td>
                        <td>

                        <div align="center">
                          ela</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          ella</div>
                        </td>
                        <td>

                        <div align="center">
                          era</div>
                        </td>
                      </tr>
                      <tr>
                        <td>RIDERE</td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          rire</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          ridere</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          reír</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          redir</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          riure</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">

                          arrir</div>
                        </td>
                      </tr>
                      <tr>
                        <td>CAPRA</td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          chèvre</div>

                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          capra</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          cabra</div>

                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          craba</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          cabra</div>
                        </td>
                        <td>
                        <div align="center">
                          craba</div>

                        </td>
                      </tr>
                    </table>

== Normativizacion der aranés ==
[[Fichièr:Escultura en homenatge a la llengua i cultura aranesa.JPG|vinheta|Escultura en aumenatge ara lengua e cultura aranesa a Vielha]]
Er aranés ei normativizat segon era [[nòrma classica]] e unitària der [[occitan]], definida iniciaument per [[Loís Alibèrt]]. Es nòrmes deth [[Conselh de la Lenga Occitana]] son reconegudes oficiaument peth [[Conselh Generau d'Aran]] (e donques pera [[Oficina de Foment e Ensenhament der Aranés]]) despús  [[1999]].

Mès bèri detalhs dera adaptacion d'aquera normativa ar aranés divergissen der usatge preferenciau des autes varietats [[gascon]]es: es particularitats araneses son en teoria aplicables tanben en autes varietats de gascon, mès en practica non s'utilizen sonque en aranés, ja qu'era rèsta deth gascon preferís solucions mès unitàries. Essenciauments se tracte:
* dera forma deth plurau femenin en ''-es'' en lòc dera grafia ''-as'' qu'ei mès unitària e englobanta (ja que pòt prononciar-se {{IPA|[es/ɔs/as]}} segon es parlars). Ex: ''hemnes araneses'' en lòc de ''hemnas aranesas''.
* de ''u'' entre dues vocales en lòc dera grafia ''v'' qu'ei mès unitària e englobanta (poguent prononciar-se {{IPA|[w/β]}} segon es parlars). Ex: ''auer'' en lòc d'''aver''.
Segon era normativa occitana, en absolut, arren non impedís qu'er aranés utilize es formes grafiques mès unitàries coma ''-as'' e ''v''.

Era normativa de l'occitan, aplicada ar aranés e a quauques parlars gascons vedins, nòte bères particularitats morfologiques coma es pluraus sensibles masculins en ''-i'' (''es aranesi'' "eths aranés") e es articles pirinencs (''eth'', ''era'', ''es''; aquí ''es'' qu'ei era varianta aranesa per ''eths, eras'').

== Francismes en aranés ==

L’aranés dispòsa d’un bon nombre de francesismes. Quauques gallicismes més o mens tipics de l’occitan local apareishen simptomaticament en eth lexic de l’ensenhament  e  son  facilment  substituibles  per  fòrmes  autoctònes,  mès ara  tanben  an  de competir  tamb  ispanismes  recents.

Es  principals  francesismes son: *''creion'' o *''craion''  ('''gredon''', que pòt competir tamb *lapis), *caièr  ('''quadèrn''', '''quasèrn''', que pòt competir tamb *libreta), *''estilò'' ('''estilo''', que pòt competir tamb *bolígraf), *''boèta'' ( 
('''boita''', '''b(r)óstia'''), *''maishina'' ('''maquina'''), *''retrèta'' (''''retirada'''), *''grèva'' ('''cauma'''), ...

Autres  francesismes,  o  almens  fòrmes suspèctes d'o èster, son pro ancians e an pro extension per èsser acceptats normativament,  si  cau  en  occitan  o  gascon generas: '''pompièr''' (serie ''pompèr'' en gascó), '''botjar''' (''bolegar''), '''possar''' (''botar/butar''), ''jaune'' (''cròç''; pròpri de tot eth terçon des Quate Lòcs e egemonic en occitan), ''sièta'' o ''sètia'' ('''plat'''), ''shivau'' (que bethlèu calrie considerar d'escriure damb  ''ch-'', com autres casi tamb un fricatiu prepalatal iniciau  d’importacion), ''palai'' ('''palais''', o '''palatz''' arcaisme), ''carròta'' ('''pastanaga'''), ''sanglièr'' ('''sanglar''' en aranés autentic), ''blu'' ('''blau'''), ...

=== Ispanizacion der aranés ===

Pr'amor dera sua pertanhença ar estat espanhòu, er aranés ei sometut a influéncies pesugues deth [[castelhan]] e deth [[catalan]]. Atau er aranés a incorporat aquestes darrères decades un arramat de neologismes meridionaus coma ''actuar'' (vs. ''agir''), ''empresa'' (vs. ''entrepresa''), ''increment'' (vs. ''aumentacion''), ''jubilacion'' (vs. retirada), ''laborau'' (vs. ''professionau''), ''matrícula'' (vs. ''inscripcion''), ''oficina'' (vs. ''burèu'', totun burèu ei un francesime) ath sòn vocabulari tecnic.

I a tanben de deformacions de paraules coma ''abantes'' (abans) o ''despuès'' (dempús), e er ús d'ispanismes coma ''hasta'' (enquia).

== Usatge dera lengua ==

{|class="wikitable" style="margin: 0.5em auto;"
!valign="right"| 2 e +
| colspan="2" style="text-align:center;" | '''1996'''
| colspan="2" style="text-align:center;" | '''2001'''
| colspan="2" style="text-align:center;" | '''2013'''
|-
!
! Chifres absoludes
! Percentatge
! Chifres absoludes
! Percentatge
! Chifres absoludes
! Percentatge
|-
| Lo comprén
| 6 795
| 93,05%
| 6 712
| 91,88%
| 6 840
| 80,74%
|- 
| Lo sap parlar
| 4 634
| 65,85%
| 4 700
| 66,24%
| 4 710
| 55,61%
|-
| Lo sap liéger
| 4 545
| 62,29%
| 4 413
| 60,44%
| 5 020
| 59,33%
|-
| Lo sap escríuer
| 1 946
| 26,97%
| 2 016
| 27,69%
| 2 950
| 34,87%
|-
| colspan="5" | Hònt : IDESCAT, Cens lingüístic de l'aranès de 2001<ref>{{ca}} [http://www20.gencat.cat/docs/Llengcat/Documents/Altres/Arxius/aran_cens.pdf Cens lingüístic de l'aranès de 2001]</ref>
|}

== Escolarisacion ==

Er aranés qu'ei era lengua d’aprenedissatge des escolans de 3 a 7 ans e era lengua veïculara en toti es centres d’educacion infantila e primària ena Val d'Aran. Eth curriculum der aranés ei eth conjunt d'objectius, contenguts, metòdes pedagogics e critèris d'avaluacion de cadun des nivèus, etapes, cicles, grads e modalitats deth sistèma educatiu que guiden era accion docent. Eth Conselh Generau d'Aran qu'aprovèc per unanimitat eth curriculum der aranés der ensenhament obligatòri en session plenària deth 13 de hereuèr de 1998.

== Mon der audiovisuau en aranés ==
[[Fichièr:Qui ten era lengua ten era clau.jpg|miniatura|Pancarta reivindicativa der usatge dera lengua occitana a Vielha damb la frasa de [[Frederic Mistral]], en aranés, «Qui ten era lengua ten era clau»]]
Aué ei possible d’accedir a informacion e notícies en aranés cada dia, en toti es formats: Ràdio, television, revistes, jornaus digitaus, webs e canaus institucionaus enes hilats sociaus<ref>{{Indicacion de lenga|ca+oc}} [https://www.ccma.cat/aranes/ Espai de l'aranès], Corporació Catalana de Mitjans Audiovisuals, SA.</ref>.

Era aufèrta en aranés de contengut informatiu enes mieis publics catalans (Catalonha Informacion, Betevé, Canau 3/24 e TV3) a guanhat visibilitat. En çò que tanh as mieis privats, cau soslinhar era constància deth canau Aran TV, de Lhèida Television. En encastre digitau se percep era alendada d’aire fresc des naues pagines informatives. I a un parelh de bulletins radiofonics informatius a trauès de "Catalonha Ràdio" quan fan es desconnexions locaus. Un d'eri se realize de 8h enquiara 9h e er aute de 12h a 12:30 h deth meddia, de deluns a diuendres toti dus.

S'i a d'ahíger qu'a TV3 aufrissen dus bulletins audiovisuaus ena nòsta lengua. A deseme deth 2021 s'emet de deluns a diuendres un butlletin de 20 menutes de 15:35 enquiara 16 h de la tarde. Aguest darrèr se pòt veir en tota Catalonha. D'autra banda, ei disponible era aufèrta d'ua auta seccion que se ditz "TN comarques" e ei a compdar dera ua e mieja de la tarde e dura un quatau d'ora. En aguest darrèr cas s'emet unicaments ena Val d'Aran.

Era preséncia e increment de contenguts en aranés ei deguda, en part, ara arreconeishença institucionau dera lengua e as accions de normalizacion lingüística desvolopades en Aran. Totun, era consolidacion d’aqueres politiques hèn de besonh anar mès enlà; hèr a créisher er usatge der aranés encara mès, en naui encastres e en naui supòrts informatius, en tot adaptar-se as naui tempsi e as naues tecnologies dera comunicacion. 

Eth nau acòrd de collaboracion entre era Corporacion Catalana de Mieis Audiovisuaus e eth Conselh Generau d’Aran (2019) ei un pas mès entà refortilhar es contenguts en aranés e apropar era realitat d’Aran en tota Catalonha, ua preséncia mès grana de notícies d’Aran en arròdes informatives en canau 3/24 e en aranés; eth doblatge de programes infantils en aranés o era creacion de seccions fixes en aranés enes webs ccma.cat e 324.cat.

== Annèxes ==
=== Ligams intèrnes ===
* [[gascon]]
* [[gascon pirenenc]]
=== Ligams extèrnes ===
* [https://www.enciclopedia.cat/diccionari-der-aranes ''Diccionari der aranés'']
* [http://www.gencat.cat/llengua/aranes Pagina de la Generalitat de Catalunya sobre l'aranés]
* [http://www20.gencat.cat/docs/Llengcat/Documents/Altres/Arxius/normes.pdf Normes ortografiques der aranés] 
* [https://web.archive.org/web/20181231185252/http://ethpais.blogspot.com/ Ressorsas en aranés e sobre l'aranés]
* [http://corsi.aranes.org Corsi d'aranés en linha deth conselh generau d'Aran]
* [http://www.aranes.org/docs/a_aran_cens.pdf Cens linguistic der aranés de 2001. Grafics damb es principaus resultats] 
* [http://www.aranes.org/docs/curr.pdf Curriculum der aranés der ensenhament obligatòri]
* [https://web.archive.org/web/20090503154930/http://traductor.gencat.cat/ Lista de servicis de traduccion automatica en línia occitan aranés-catalan e occitan aranés-castelan]
* [http://www.apertium.org/?id=translatetext Traductor automatic catalan-aranés e aranés-catalan]
* [http://publicacions.conselharan.org/public/libros/ftp/libros/pdf_Diccionari%2520Catal%25C3%25A0-Occitan%2520def%2520beta2%2520web_201402051222019.pdf Diccionari catalan-occitan (inclutz las formas aranesas) de Patrici Pujada e Claudi Balaguer] 
* [http://www.aranes.org Pagina sobre l'aranés, amb un extens lexic aranés-castelan-catalan-francés] {{oc}}
* [http://issuu.com/asala22/docs/vocabulari_basic Vocabulari basic aranés, Conselh Generau d'Aran]
* [http://en.calameo.com/books/000388685ac8d101f1fc0 ''Abracat de gramatica aranesa'', [[Joan Francés Blanc]] ]
* [https://web.archive.org/web/20060906071152/http://www.edu365.com/primaria/muds/aranes/dic/index.htm Diccionari infantil catalan-aranés]
* [http://h9kqkw.blu.livefilestore.com/y1pghtXilkgX6YqdRsr9hmaBHxtQ_KTGSCkxBtJmGSA-F31BoXGJtf9FaLvSH3hplvl2rYonYwKIrkyFaYCDrSTtBY8JFxqDgbu?PARTNER=WRITER Lexic aranés-catalan per Aitor Carrera]
* [http://h9kqkw.blu.livefilestore.com/y1plAQ4lUaUQzXBeqZ6EkKLjMaof-NiYdFVw7nu1zNQI8qNVXjhLw2rW8_5PZFsQcE7dKSQssxnyfJnBwtbzY-r3w?PARTNER=WRITER Mai de Lexic aranés-catalan per Aitor Carrera]

== Referéncias ==
<references/>

{{Multibendèl|Portal Lengas|Portal Occitània|Portal Catalonha|Portal Euròpa}}

[[Categoria:Pirenèus]]
[[Categoria:Aranés (parlar)]]
[[categoria:gascon (dialècte)]]