Veire la font de Èris

{{Dialècte Provençau}}

[[File:Eris and dysnomia2.jpg|thumb|right|Fotografia d'Èris e de [[Disnòmia]] per lo [[telescòpi Hubble]].]]

'''Èris''' (simbòl: [[file:Eris symbol (bold).svg|16px|⯰]]),<ref>{{cite web |url= https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet |author= JPL/NASA |date= 2015-04-22  |website= Jet Propulsion Laboratory |title= What is a Dwarf Planet? |access-date= 2022-01-19}}</ref> oficialament '''(136199) Éris''', es una [[planeta nana]] dau [[Sistèma Solar]] situada en delà de l'orbita de [[Neptun (planeta)|Netpun]]. Descubèrta en 2005, fa partida dei [[plutoïd]]s mai sa natura precisa es pas encara segura. Son diamètre es estimat entre {{formatnum:2300}} e {{formatnum:2400}} km per una massa de 0,22 [[massa lunara]], leugierament superiora a aquela de [[Pluton (planeta nana)|Pluton]]. A una trajectòria fòrça alunchada que demòra entre 37 e 98 UA dau [[Soleu]]. Per aquela rason, Èris podriá èsser un [[objècte espars]] eissit de la [[Cencha de Kuiper]]. Son estructura intèrna es desconeguda mai sa superficia, cubèrta de [[glaç]] brilhants, podriá èsser la marca d'una activitat geologica similara au [[criovolcanisme]] observat sus [[Pluton (planeta nana)|Pluton]]. A au mens un [[satellit naturau]] qu'es dich [[Disnòmia]].

== Istòria ==

[[File:Animation showing movement of 2003 UB313-2-.gif|thumb|right|Comparason dei fotografias utilizadas per identificar lo movement d'Èris a respècte deis estelas.]]

Èris foguèt observat per lo premier còp sus un clichat dau 3 de setembre de 1954 mai foguèt confonduda amb una [[estela]]<ref>Aquò s'explica per l'enclinason fòrça importanta de l'orbita d'Èris. Ansin, se tròba generalament dins d'endrechs dau cèu que son pas l'objèctes de campanhas de recèrca d'[[asteroïde]]s ò d'objèctes luechencs.</ref>. Sa descubèrta reala aguèt luòc en genier de 2005. Foguèt realizada per una còla de l'[[observatòri dau Mont Palomar]], formada de [[Michael E. Brown]], de [[Chadwick Trujillo]] e de [[David L. Rabinowitz]], que capitèt d'identificar son movement sus de [[fotografia]]s diferentas. L'informacion foguèt oficializada lo 29 de julhet seguent<ref>M. E. Brown; C. A. Trujillo; D. L. Rabinowitz (2005). "Discovery of a Planetary-sized Object in the Scattered Kuiper Belt". ''The Astrophysical Journal''. '''635''' (1): L97–L100.</ref>. Puei, en setembre e octòbre de 2005, d'observacions menadas amb lei [[telescòpis Keck]] permetèron d'identificar la preséncia d'un satellit [[naturau|satellit]], [[Disnòmia (satellit)|Disnòmia]]<ref>Brown, M. E.; Van Dam, M. A.; Bouchez, A. H.; Le Mignant, D.; Campbell, R. D.; Chin, J. C. Y.; Conrad, A.; Hartman, S. K.; Johansson, E. M.; Lafon, R. E.; Rabinowitz, D. L. Rabinowitz; Stomski, P. J., Jr.; Summers, D. M.; Trujillo, C. A.; Wizinowich, P. L. (2006). "Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects" (PDF). The Astrophysical Journal. '''639''' (1): L43–L46.</ref>.

Èris foguèt brèvament considerada coma la 10{{a}} planeta dau [[Sistèma Solar]]. Pasmens, la multiplicacion dei descubèrtas d'objèctes similars a [[Pluton (planeta nana)|Pluton]] entraïnèt l'adopcion d'una definicion pus estricta de la nocion de « [[planeta]] ». Tre aost de 2006, Èris integrèt donc la categoria dei [[planeta nana|planetas nanas]] que recampa leis objèctes planetaris de massa tròp febla per contraròtlar son [[orbita]]<ref>Green, Daniel W. E. (September 13, 2006). "(134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia)". ''IAU Circular''. '''8747'''.</ref>. En 2008, integrèt tanben la categoria dei [[plutoïd]]s. En 2010, una tiera de mesuras foguèt organizada per assaiar d'estimar la talha d'Èris gràcias a l'observacion de l'ocultacion d'una estela de la constellacion de la [[Balena (constellacion) |Balena]].

Lo nom « Èris » foguèt adoptat per l'[[Union Astronomica Internacionala]] lo 13 de setembre de [[2006]]. Foguèt prepausat en causa dei debats e dei controvèrsias sus la definicion de la nocion de planeta après la descubèrta de [[90377 Sedna|Sedna]] e d'autreis objèctes de massa importanta en delà de l'orbita de [[Pluton (planeta nana)|Pluton]].

== Caracteristicas ==

[[File:2003 UB313 near-infrared spectrum-fr.png|thumb|right|Espèctres infraroges de [[Pluton (planeta nana)|Pluton]] e d'Èris mostrant de bendas d'absorpcion similaras au nivèu dau [[metan]].]]

Coma la màger part dei [[plutoïd]]s, Èris es un objècte pauc conegut en causa dei dificultats [[tecnologia|tecnicas]] que pausa son estudi. Lei conoissenças a son prepaus son donc generalament eissidas d'[[ipotèsi]]s e de modèls teorics malaisats de verificar. Segon lei donadas actualas, Èris a un diamètre estimat entre {{formatnum:2300}} e {{formatnum:2400}} km e una densitat de 2,52. Auriá donc una talha similara a aquela de [[Pluton (planeta nana)|Pluton]] mai una massa superiora de 27%<ref>Sicardy, B.; Ortiz, J. L.; Assafin, M.; Jehin, E.; Maury, A.; Lellouch, E.; Gil-Hutton, R.; Braga-Ribas, F.; Colas, F.; Widemann (2011). "Size, density, albedo and atmosphere limit of dwarf planet Eris from a stellar occultation" (PDF). European Planetary Science Congress Abstracts. 6: 137.</ref><ref>Brown, Michael E.; Schaller, Emily L. (June 15, 2007). "The Mass of Dwarf Planet Eris" (PDF). Science. 316 (5831): 1585.</ref>. Aquela massa pòu èsser calculada amb una precision importanta gràcias au periòde de revolucion de [[Disnòmia]] (15,8 [[jorn]]s).

L'estructura intèrna d'Èris es, a l'ora d'ara, desconeguda. Segon lei modèls planetaris actuaus, la preséncia d'una diferenciacion es probabla. Dins aqueu cas, podriá i aver un nuclèu [[ròca|rocassós]] centrau cubèrt per de jaç de [[glaç (astronomia)|glaç]]. Certaneis ipotèsis consideran la possibilitat d'existéncia d'un [[criovolcanisme]] alimentat per de substàncias coma l'[[aiga]], l'[[amoniac]] ò lo [[metan]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christophe Sotin, ''Planétologie, géologie des planètes et des satellites'', pp. 22 e 24.</ref><ref>Hussmann, Hauke; Sohl, Frank; Spohn, Tilman (November 2006). "Subsurface oceans and deep interiors of medium-sized outer planet satellites and large trans-neptunian objects". ''Icarus''. '''185''' (1): 258–273.</ref>. D'efiech, un tau mecanisme permetriá d'explicar l'[[albedo]] important (0,96) de la superficia que dèu èsser cubèrta de [[glaç]] brilhants regularament renovelats.

La preséncia d'una [[atmosfèra]] fòrça tèuna e periodica es possibla segon leis observacions realizadas per la sonda ''[[New Horizons]]'' dins lo sistèma de [[Pluton (planeta nana)|Pluton]]. Aquela atmosfèra seriá gelada durant lei periòdes d'alunchament dau [[Soleu]].

== Orbita ==

[[File:Eris Orbit.svg|thumb|right|Caracteristicas orbitalas d'Èris.]]

L'orbita d'Èris es fòrça excentrica amb un [[perihèli]] situat a 37,78 UA dau [[Soleu]] e un [[afèli]] a 97,56 UA. Es tanben fòrça clinada a respècte de l'[[ecliptica]] (environ 45°). Son periòde orbitau es de 557,4 ans. Pasmens, es pas l'objècte pus alunchat dau [[Sistèma Solar]] qu'es conegut a l'ora d'ara. Per exmple, (87269) 2000 OO<sub>67</sub> a un afèli estimat a {{formatnum:1068}} UA.

Lo [[perihèli]] d'Èris es pron alunchat de [[Neptun (planeta)|Neptun]] per limitar l'influéncia de la [[planeta giganta]] sus l'orbita d'Èris. Dins aquò, una [[resonància orbitala]] 17:5 entre lei dos còrs es sospichada.

== Observacion ==

La [[magnitud aparenta]] d'Èris es de + 19. Es donc observabla amb lei [[telescòpi]]s pus poderós qu'existisson<ref>H.-W.Lin; Y.-L.Wu; W.-H.Ip (2007). "Observations of dwarf planet (136199) Eris and other large TNOs on Lulin Observatory". ''Advances in Space Research''. '''40''' (2): 238–243.</ref>. En causa de son enclinason fòrça importanta, se tròba a l'ora d'ara dins la [[constellacion]] de la [[Balena (constellacion)|Balena]]. Pasmens, demòra un objectiu malaisat en causa de sa velocitat de desplaçament febla. Per l'identificar, es necessari de realizar un traçat precís de l'ensemble deis estelas de la zòna d'observar per assaiar de trobar un còrs en movement.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

* [[Cencha de Kuiper]].
* [[Objècte espars]].
* [[Objècte transneptunian]].
* [[Planeta nana]].
* [[Plutoïd]].

=== Liames extèrnes ===

* « Eris - In the Depth », ''NASA Science - Solar System Exploration'', consultat lo 12 de novembre de 2020, [https://solarsystem.nasa.gov/planets/dwarf-planets/eris/in-depth/].

=== Bibliografia ===

=== Nòtas e referéncias ===
<references/>
{{SistèmaSolar}}

{{Portal astronomia}}
{{DEFAULTSORT:Èris}}

[[Categoria:Planeta nana]]