Estatut civil costumièr de Nòva Caledònia

L'estatut civil costumièr es, en Nòva Caledònia, un regim de drech civil derogant al còde civil francés. Es autrejat als canac en vertut de l'article 75 de la Constitucion e de la lei organica.

Istòria

Lo còde de l'indigenat, mis en plaça pels descrets de a1874 et 1881, es aplicat totalement en Nòva Caledònia en 1887. Fa dels melanesians de « subjèctes de la França », gausissent de pas cap de drech civil mas sonque de lor drech personal balhats ear la religion e la costuma. Pagavan alara un impòst de capitacion, son someses a las requisicions de man d'òbras al benefici de las autoritats o dels colons. Lo governaire nomena los caps de tribú e los grands caps e limita lors poders.

La practica de la mascariá e tanben lo pòrt d'arma o lo fach de circular nuds sont enebits.

Pasmens, un primièr endag d'integracion es lançat amb l'instauracion de l'estatut civil particular pes autoctòns per l'arrestat del 21 de junh de 1934, qu'instituís l’estat civil dels autoctòns ciutadans d'estatut civil particular, per prene en compte de proceduras costumièras relativas a unes actes coma lo maridatge o l’adopcion.

Lo còde de l'Indigenat es fin finala abolit successivament per l'ordonança del 7 de març de 1944 (suppression de l'estatut penal de l'indigenat), la lei Lamine Guèye del 7 d'abril de 1946 (nacionalitat francesa plena e entièra a totes los Franceses, indigèns compreses) e l'estatut del 20 de setembre de 1947 (egalitat politica e accès egal a las institucions). Los canacs obtenon alara la libertat de circulacion, de proprietat, e lors drechss civils. Los canacs obtenon donc teoricament lor drech de vòte en 1946, mas aquò es aplicat progressivament e reconegut a causa d'un debat local sus la possibilitat de crear un doble collègi electoral: sonque 267 canacs obtenon lo drech evectiu de votar en 1946, puèi la lei del 23 de mai de 1951 alargant lo collègi electoral indigèn dins los territòris d'otramer permet a 60 % dels melanesians en edat de votar d'i accedir e fin finala lo sufragi universal es plenament realizat pel decret del 22 de julhet de 1957.

Basa juridica

La reconeissença de l'estatut costumièr es fach possible per l'article 75 de la Constitucion qu'indica:

« Los ciutadans de la Republica qu'an pas l'estatut civil de drech comun, sol visat a l'article 34, conservan lor estatut personal tant qu'i an pas renonciat. »

Portada

Las personas d'estatut civil costumiè son plaçadas dins un registre d'estat civil distincte, nomenat « registre costumièr », tengut pels oficièrs d'estat civil de cada comuna (art. 8 de la lei organica). Creat en 1934, son establiment e son organizacion son ara definits per la deliberacion de l'Assemblada territoriala del 3 d'abril de 1967, completada per l'article 8 de la lei organica de 1999.

Las personas d'estatut civil costumièr son regidas per « lors costumas » en matèria de drech civil (Art. 7), donc subretot al subjècte dels afars familials, de successions o de gestion dels bens costumièrs. Sont ainsi « régis par la coutume les terres coutumières e los biens qu'i son situits apartenant a las personas avent l'estatut civil costumièr » (Art. 18). Pasmens, dins l'encastre dels rapòrts juridics (signatura de contrate, de balh, recors en justícia) entre de personas d'estatut personal diferent, lo drech comun s'aplica, levat se pas cap de las doas personas essent pas d'estatut civil de drech comun e qu'aquestas partdas decidisson que le rapòrt ten pas del drech comun « per una clausula expressa contrària » (Art. 9). Fin finala, la jurisdiccion civila de drech comun es competenta « per conéiser dels litigis e requèstas relatius a l'estatut civil costumièr o a las tèrras costumièras » e es alara «completada per assessors costumièrs » (Art. 19).

Los enfants que los dos parents avián l'estatut civil costumièr l'acquerisson a la naissença (art. 10). Pòdon l'acquerir (après audicion debans un jutge pels majors e minors avent atench l'adat ont son jutjats « capables de destriament », la cort podent remandar la requèsta se los interesses particulars de la persona son en jòc) los minors s'una persona d'estatut civil costumièr exercissent l'autoritat parentala ne fa la demanda (Art. 11), « tota persona majora capabla edat de de 21 ans al mai que lo paire o la maire a l'estatut civil costumièr, e que gaisiguèt pendent al mens cinc ans de la possession d'estat de persona d'estatut civil costumièr » (Art. 12), « tota persona avent agut l'estatut civil costumièr e que, per quina causa que siá, a l'estatut civil de drech comun » e las personas qu'an sempre agut l'estatut civil de drech que, dins un delai de cinc ans a partir de la promulgacion de la lei organica (es a dire fins a 2004), an podut justificar « que l'un de sos ascendants a agut l'estatut civil costumièr » e qu'an decidit de renonciar a lor estatut de drech comun (Art. 13). Quitament, tota persona d'estatut civil costumièr pòt demandar a renonciar a aquesta estatut e obténer aquel de drech comun (Art. 13), mai, es le sol mejan per un individú de pèrdre aqueste estatut (art. 75 de la Constitucion).

Proceduras

Tèrras costumièras

Après la presa de possession de l'archipèl, l'Estat se proclama, per doas declaracions de 1855 e 1862, proprietari de totas las tèrras. L'arrèst del 22 de genièr de 1868 daissa una partida d'aquestas tèrra als canacs: la proprietat « incommutable, insasissable e inalienable » d'aqueste domènis es reconeguda a las tribús (los canacs pòdon ni los vendre, ni ne crompar, mas son tanben teoricament aparats contra tota violacion de tèrras) mas los tèrmes son fach de tal bais qu'unas tèrras d'en primièr concedidas son fin finalas levadas als melanesians al benefici dels colons, alara que de bestials d'aquestes darrièrs s'introduch de contunh sus las tèrras costumièras e damatge los camps de nhams e de taros. Fin finala, lo còdi de l'indigenat acaba a una politica de cantonament menada a partir de 1897 pel govèrn francés, per tòca d'amassar totes los canacs dins las resèrvas lor donant una superfícia mejana de tres ectaras per abitant e tornant donc totalament en causa la distribucion de 1868. E aqueste domèni es regularament retalhat per las autoritats per i installar de colons: aquestes « resèrvas » passan atal 320 000 a 124 000 ectaras de 1898 a1902, jol governorat de Paul Feillet. Solas las illas Leialtat son de resèrvas canacas integralas.

Se lo còde de l'indigenat es abolit en 1947, permetent als canacs d'accedir a la proprietat privada, lo domèni fonsièr costumièr, el, evolua gaireben pas abans de 1978. La politica de l'Estat dins aqueste domèni evoluarà amb lo desvelopament de las revendicacions fonsièras que se fa en parallèl de la pujada de l'independentisme. Lo « Plan de desvelopament economic e social de long tèrme per la Nòva Caledònia » del secretari d'Estat a l'Otramer Paul Dijoud en 1978 es lo punt de partença de la politca de reequilibratge fonsièr: se fixa quatre objectius, es a dire « tornar als clans, dins tota la mesura del possible, l'espaci tradicional », mas tanben « renfortit la posicion dels colons que vivon e trabalhan sus lors tèrras », « permetre als melanesians que volgavan tornar venir des païsans, fòra de las resèrvas, dins l'encastre del drech civil » e « favorizar la valorizacion de las tèrras tornadas ». Engatja alara una enquèsta sus l'espaci tradicionnel canaa a l'ORSTOM e un cens de las revendicacions fonsièras. Pasmens, aqueste plan es pauc seguit en fachs, que de conflictes d'interesses suls drech de proprietat d'una meteissa tèrra apartenant al dich « espaci tradicional » mas relevant de la proprietat, e expleitat en plen e valorizat de biais agricòl, per des descendents de colon, e que son aplicacion es confiada a l'Assemblada territoriala de Nòva Caledònia, a majoritat europèa. Pasmens, lo plan permet, de 1978 a 1982, de tornar distribuir una bona partida del Domèni public non utilizat, que lo Territòri pren dins aqueste eime pendent lo periòde 21 927 ectaras, que cal apondre los 28 742 crompats a las proprietats privadas (o un cost de 933 milions de Francs CFP). E sus aquestas 50 669 ectaras que constituisson donc la resèrve del plan fonsièr, 25 972 (es a dire un pauc mai de la mitat) foguèron atribuits al domèni costumièr, amb 19 094 ectaras en aument de las tèrras de resèrvas apartenent a las tribú e 6 877 ectaras dirèctament balhadas als clans.

Puèi ven l'ordonança fonsièra del 15 d'octobre de 1982, que crea un Ofici fonsièr (OF), organisme public d'Estat encargat de la crompa e distrubucion de las tèrras als canaas, sus la basa dels clans. Crea tanben lo Gropament de drech particular local (GDPL), estructura juridica, formada per de personas d'estatut civil costumièr invocant lo, drech del primièr ocupant sus una tèrra, qu'organiza lo desvolopament rural sus aquèsta tèrra. L'estatut de persona morala lor es balhat en 1985, lor permetent d'accedir a de credits bancaris, de possedir un patrimóni, d'acquerir de bens, d'exercir de drechs, d'assurir d'obligacions o encara se portar en justícia. La reforma de 1982 fa pasmens fracàs alentissent encara lo plan Dijoud, d'en primièr que los canacs accusan alara lo govèrn de voler divisar la comunautat melanesiana par l'atribucion dirècta de las tèrras als clans, çò qu'es percebut d'un bias coma una apropriacion privada podent far damatge a la coesion del grop. Mai, la distribucion egalitària de las tèrras fixada per aquesta reforma demanda donc obligatòriament la recrompa de tèrras non encara expleitadas mas apartenent pasmens a d'europèus, las tèrras del Domèni public disponibles per una distribucion avent ja largament èsser concedits pel plan de 1978. Fin finala, lo començament dels Eveniments politics en 1984 fasèt pas lo pretzfach de l'OF mai aisit. De 1982 a 1986, l'Ofici fonsièr pasmens arribèt a recrompar 50 414 ectaras a des proprietaris privats, per un cost d'1,468 miliard de Francs CFP, mas permetèt sonque 2 081 ectaras de crompas pels clans, las proceduras administrativas, fòrça pesugas, avent empachat l'OF de procedir als transferiments efectius. A subjècte de las GDPL, las primièras se faràn sonqu'en 1986 per un desvelopament vertadièr a partir de 1989.

La lei del 17 de julhet de 1986 relativa a la Nòva Caledònia, dicha « Estatut Pons I » (lo ministre de l'Otramer es Bernard Pons), remplaça l'OF per l'Agéncia de desvelopament rural e d'amenatjament fonsièr (ADRAF), establiment public territorial. Mas aquesta politica novèla, que vòl d'en primièr defendre lo drech a la proprietat privada, dona la prioritat a l'installacion d'expleitants individuals, e lo sol biais d'accès al fonsièr es ara la proprietat privada donc, al subjècte del domèni costumièr, pel biais de las GDPL, que se veson atribuir sonque 576 ha contra 8 768 aux individús, societats e collectivitats. Pasmens, l'ADRAF fa, jos aqueste estatut, l'acquisicion de 21 704 ectaras per crompa a de proprietariss privats, per un cost de 819 milions de Francs CFP.

Fin finala, l'article 8 alinea 12 de la loi referendària del 9 de novembre de 1988, que fa seguida als Acòrdis de Matignon, dona a l'Estat la competéncia de definir « los principis directors de la proprietat fonsièra e de drechs reals » e son article 94 transforma l'ADRAF en un establiment public d'Estat. Las competéncias d'aquesta darrirèra dernière son de definits pel decret del 16 d'agost de 1989, modificat per aquel del 16 d'octobre de 2000 qu'en relitat fa pas qu'enregistrar lo transferiment de l'ADRAF al Territòri coma previst per la lei organica de 1999. Aqueste estatut prevei que los domènis acquerits per l'Agéncia pòt « o,èsser cedits a títol onerós o a títol gratuit, o èsser donats a balh a de personas fisicas o moralas que s'engatjant sus un projècte economic de valorizacion de las tèrras agradas per l'agéncia. Tanben pòdon èsser cedits a títol onerós o a títol gratuit e de personas fisicas o moralas qui s'engatjan a las donar a balh a de personas fisicas o moralas qu'emplissan las meteissas condicions », tornant donc al modèl de la proprietat privada de la reforma de 1986, l'ADRAF favorisèt las atribucions a destinacion de las GDPL que son donc venguts lo nòu escastre de la distribucion de las tèrras e del reequilibratge fonsièr. Lo decret sus l'ADRAF de 1989 ne precisèt las modalitats de constitucion, que respècta l'organizacion costumièra de la societat canaca, e gaireben 750 GDPL se formèron a partir de 1989, amb 298 beneficiant d'atribucions dis l'encastre de la reforma fonsièra.

Se, dempuèi 1989, l'ADRAF a pas pro crompat de tèrras que los programas precedents, a causa de la diminucion de l'espaci fonsièr podent possiblament èsser distribuit, mas contribuiguèt fòrça a la distribucion de las resèrvas constituidas dempuèi 1978 pels precedents, e aquò subretot al benefici de las GDPL: de 1989 à 2005, 102 213 ectaras foguèron atribuidas, amb 83 796 (82 %) a las GDPL e 18 417 als particulars.

Fin finala, las reformas fonsièras successivas dempuèi 1978 permetèron la distribucion al benefici del domèni costumièr canac de 112 424 ectaras, chifres de 2005, o 80,5 % de la totalitat de las tèrras atribuidas e 71,6 % de la tèrras aqueridas pels diferents establiments responsables. Las resèrvas de las tribús beneficièron a 17 % d'aquestas distribucions, los clans a 8 % e las GDPL a 77 %. Las tèrras costumièras, constituidas de las resèrvas autoctònas, de las tèrras atribuidas a las GDPL e de las tèrras atribuidas als clans per las collectivitats territorialas o los establiments publics fonsièrs al títol del ligam a la tèrra, e tanben los imòbles domanials cedits als proprietairis costumièrs, son, segon una formula confirmada per l'article 18 de la lei organica, « inalienablas, incessiblas, incommutablas e insasissablas », e regida per la costuma. Lor superfícia en 2007 es de 490 907 ectaras (4 909,07 km²), o 26 % de la superfícia comunala: son plan importantas dins las illas Leialtat (sola provncia ont lo domèni costumièr a pas p pauc cambiat dempuèi lo sègle XIX que ne sortiguèt sol le vilatge de Wé sus Lifou per servir de centre administratiu, las tèrras costumièras representan 97 % de la superfícia comunala de las illas, e 100 % a Maré e Ouvéa) e dins la província Nòrd (amb 238 662 ectaras, o 25 % de la superfícia comunala, e un pauc mens de la mitat, amb 48,6 %, de la totalitat de las tèrras costumièras, representan 84 % du territòri de las Belep e 57 % a Koné), mas demoran limitadas dins la província Sud (amb 59 879 ectaras, aquestas tèrras represpècan pas que 9 % de la superfícia comunalas de la província, tot representant 88 % del territòri de l'Illa dels Pins).

Acte e oficièrs civils costumièrs

Un « acte costumièr » es unea decision costumièra adoptada al l'eissida d'un « parlatòri », es a dire una « discussion organizada selon los usatges de la costuma canaca » e tenguda « jos l'autoritat del cap de clan, del cap de la tribú o del grand cap o, a defaut, del president del conselh dels caps de clans » a la demanda d'individús d'estatut civil costumièr per estatuar sus un litigi, una demanda de precision o una requèsta al subjècte d'aquestn estatut o la proprietat costumièra, e que las autoritat decidiguèron de transcriure. S'agís d'un acte juridic qu'a vertut d'« acte autentic » en matèria d'estatut civil costumièr o de proprietat costumièra. Redigit en lenga francesa a partir de la decisions del parlatòri que se fan mai sovent en lenga vernaculara, la transcripcion deu èsser legida, compresa, aprobada e signada per totas las partidas. Crea un vertadièra jurisdiccion competenta en matèria de drech civil costumièr, e qu'una interpretacion contestada puna de las partidas pòt far l'objècte d'un recors près del conselh costumièr de l'airal concernit que ven, d'un biais, una jurisdiccion d'apellacion. En darrièr recors, las partidas que s'estiman greujat pòdon menar una accion en accuzaion de fals près de la jurisdiccion de drech comun.

Es definit per la lei del país del 15 de genièr de 2007, que tanben crea la foncion d'oficièr public costumièr: s'agís d'agents de la Nòva Caledònia, recrutats sus cocors de la foncion publica per lor coneissença del drech costumièr e de las lengas vernaculàrias, per jurada près del tribinal de primièra instància de Nomea e nomenats dins los uèit airals costumièrs. Son encargats de transcriure la decision costumièra en acte, de recbre e conservar dins un registre los actes costumièrs, e de ne liurar de copiás o d'extrchs se lo tenent de l'original donèt son acòrdi.

Lo còrs dels oficièrs civils costumièrs es oficialament creada per una deliberacion del Congrès del 13 de decembre de 200713 decembre 2007, que ne fa de foncionaris de categoria B de la Nòva Caledònia, podent exercir las foncions d'uissièr de justícia dins las comunas ont pas d'uissièr a estat instituit. Sont recrutats per concors extèrne a 70 % (dobèrt als diplomats de nivèl Bac +2) o intèrne à 30 %. Un còp admés al concors, devon, per èsser titularizats, relizar un probatòri d'un an, penden que devon obténer la validacion d’una formacion professionala obligatòria d'una durada maxim de 6 meses dins los  domèniss d'atribucion de lors futuras foncions.

Vejatz tamben

Bibliografia

• Janie Macia-Buso, La médiation pénale coutumière, dans la Revue juridique, économique et politique de Nouvelle-Calédonie, 22ː106, 2013/2,