Alfasillabari etiopian

Se d'unes caractèrs d'aqueste article s’afichan mal (carrats vuèges, punts d’interrogacion…), consultatz la pagina d’ajuda Unicode.

Genèsi 29:11-16 en gueez, segle XV

Paneau informatiu en alfasillabari gueez en temps de COVID 19, à l'aeropòrt d'Addis Abeba

Ensenhas e paneus en gueez au nòrd de la capitala etiopiana

L'alfasillabari gueez o mai largament alfasillabari etiopian, es un sistèma d'escritura alfasillabic utiliza subretot en Etiopia e Eritrèa. Dins las lengas que l'utilizan ara, coma l'amaric o lo tigrigna, aquela escritura es nomenada fidäl (ፊደል).

La version de basa, utilizada a l'origina per escriure lo gueez, compta 26 signes consonantics, que coneisson set variacions (o òrdres) vocalics permetent de denotar una consonanta seguida de diferentas vocalas. Mai tard, son adaptacion a diferentas lengas provoquèt la creacion d'autres signes que pòrtan l'ensemble a 35. Mai, de signes coneisson de formas que son d'acorchis d'escritura notant una labiovelarizacion de la consonanta. Aquò pòt apondre fins a cinq formas a de caractèrs (ቀ, ኀ, ከ, ገ).

L'alfasillabari gueez s’escriu d'esquèrra cap a drecha.

Usatge

Aquel alfasillabari foguèt creat per l'escritura del gueez. Aquela lenga es gaireben sonque emplegada pels tèxtes e practicas liturgicas de la Glèisa etiopiana ortodòxa, de la Glèisa eritrèa ortodòxa, de la Glèisa catolica etiopiana e del josieus Falachas (Beta Israèl). Enseguida foguèt utilizat per d'autres lengas de la bana s'Africa, subretot de las lengas etiosemiticas, subretot a partir del sègle XIX. Servís tanbe a escriure l'amaric, lo tigrigna, lo tigré, las lengas goragué e gaireben totas las lengas en Etiopia levat l'oromo.

En Eritrèa, es utilizat pel bilen, qu'es una lenga cochitica de la branca agew.

D'autras lengas de la Bana de l'Africa, coma l'oromo, foguèron escricha amb l'alfasillabari etiopian pendent l'istòria mas o son ara en caractèrs latins.

Istòria

Los primièrs tèxtes escrichs en gueez o foguèron dins une varietat de l'alfabet sudarabic, qu'es un abjad, es a dire una varietat d'alfabet ne notant pas que las consonantas (coma totes los alfabets semitics al mens a data anciana). L'alfasillabari guèz foguèt desvelopat apondant de trach suplementairis per cada consonanta per notar la vocala seguenta, segon un esquèma mai o mens regular. Aquela transformacion se faguèt al Sègle IV ApC.

L'alfasillabari guèz compta 26 signes consonantics de basa. Al respècte de las 29 consonantas de l'alfabet sudarabic, mancan ġ, ẓ, ḏ, ṯ et s³ : 24 grafèmas trapan atal lor contrapartida dins l'escritura guèza. Mai, doas consonantas novèlas foguèron apondudas: P̣äyt ጰ qu'es una modificacion de Ṣädai ጸ, e Pesa ፐ qu'es basat sus Tawe ተ.

L'òrdre alfabetic especific es fondat sus aquel de l'alfabet sudarabic:

Transliteracion	h	l	ḥ	m	ś	r	s	ḳ	b	t	ḫ	n
Guèz	ሀ	ለ	ሐ	መ	ሠ	ረ	ሰ	ቀ	በ	ተ	ኀ	ነ
Sudarabic	𐩠	𐩡	𐩢	𐩣	𐩦	𐩧	𐩪	𐩤	𐩨	𐩩	𐩭	𐩬
Transliteracion	ʾ	k	w	ʿ	z	y	d	g	ṭ	ṣ	ḍ	f
Guèz	አ	ከ	ወ	ዐ	ዘ	የ	ደ	ገ	ጠ	ጸ	ፀ	ፈ
Sudarabic	𐩱	𐩫	𐩥	𐩲	𐩹	𐩺	𐩵	𐩴	𐩷	𐩮	𐩳	𐩰

En seguida, 8 caractèrs foguèron aponduts per permetre l'escritura de sons presents dins d'autres lengas, e tanben de sons utilizats dins de mots de lengas europèas utilizat dins los usatges contemporanèus (coma ፖስታ de l'italien posta).

Caractèrs

Principes

L'escritura guèza es un alfasillabari: cada grafèma representa la combinason d'una consonanta e d'una vocala. Los signes son organizats sus la basa de la consonanta, modificada per diferents trachs representant la vocala que seguís (o l'abséncia de vocala). Lo nombre de caractèrs pòt variar entre 182 (26 consonantas x 7 vocalizacions) e 245 (35 consonantas x 7 vocalizacions) segon la lenga, sens comptar los acroches d'escritura. Lo sens de l'escritura es de l'esquèrra cap a drecha.

I a 26 caractèrs de basa per las consonantas:

Transliteracion	h	l	ḥ	m	ś	r	s	ḳ	b	t	ḫ	n	ʾ
Guèz	ሀ	ለ	ሐ	መ	ሠ	ረ	ሰ	ቀ	በ	ተ	ኀ	ነ	አ
Transliteracion	k	w	ʿ	z	y	d	g	ṭ	p̣	ṣ	ṣ́	f	p
Guèz	ከ	ወ	ዐ	ዘ	የ	ደ	ገ	ጠ	ጰ	ጸ	ፀ	ፈ	ፐ

Cada consonanta pòt se combinar amb 7 vocalas:

• ä (ግዕዝ, « geʼez »)
• u (ካዕብ, « kaʼeb »)
• i (ሣልስ, « sals »)
• a (ራብዕ, « rabe »)
• é (ኃምስ, « hames »)
• e (ሳድስ, « sades »)
• o (ሳብዕ, « sabe »)

Unas letras possedisson una ochena modificacion per exprimar la sequéncia -wä o -oa, e una novena per -yä.

Caractèrs sillabics

Nom			ä	u	i	a	é	e	o	wa	yä
ሆይ	Hoy	h	ሀ	ሁ	ሂ	ሃ	ሄ	ህ	ሆ
ላዊ	Lawi	l	ለ	ሉ	ሊ	ላ	ሌ	ል	ሎ	ሏ
ሐውት	Hawt	ḥ	ሐ	ሑ	ሒ	ሓ	ሔ	ሕ	ሖ	ሗ
ማይ	May	m	መ	ሙ	ሚ	ማ	ሜ	ም	ሞ	ሟ	ፙ
ሠውት	Säwt	ś	ሠ	ሡ	ሢ	ሣ	ሤ	ሥ	ሦ	ሧ
ርእስ	Reʼes	r	ረ	ሩ	ሪ	ራ	ሬ	ር	ሮ	ሯ	ፘ
ሳት	Sat	s	ሰ	ሱ	ሲ	ሳ	ሴ	ስ	ሶ	ሷ
ቃፍ	Qaf	ḳ	ቀ	ቁ	ቂ	ቃ	ቄ	ቅ	ቆ	ቋ
ቤት	Bét	b	በ	ቡ	ቢ	ባ	ቤ	ብ	ቦ	ቧ
ታው	Taw	t	ተ	ቱ	ቲ	ታ	ቴ	ት	ቶ	ቷ
ኀርም	Harm	ḫ	ኀ	ኁ	ኂ	ኃ	ኄ	ኅ	ኆ	ኋ
ነሐስ	Nähas	n	ነ	ኑ	ኒ	ና	ኔ	ን	ኖ	ኗ
አልፍ	Alef	ʾ	አ	ኡ	ኢ	ኣ	ኤ	እ	ኦ	ኧ
ካፍ	Kaf	k	ከ	ኩ	ኪ	ካ	ኬ	ክ	ኮ	ኳ
ወዌ	Wäwé	w	ወ	ዉ	ዊ	ዋ	ዌ	ው	ዎ
ዐይን	Ayn	ʿ	ዐ	ዑ	ዒ	ዓ	ዔ	ዕ	ዖ
ዘይ	Zäy	z	ዘ	ዙ	ዚ	ዛ	ዜ	ዝ	ዞ	ዟ
የመን	Yämän	y	የ	ዩ	ዪ	ያ	ዬ	ይ	ዮ
ድንት	Dent	d	ደ	ዱ	ዲ	ዳ	ዴ	ድ	ዶ	ዷ
ገምል	Gämel	g	ገ	ጉ	ጊ	ጋ	ጌ	ግ	ጎ	ጓ
ጠይት	Täyt	ṭ	ጠ	ጡ	ጢ	ጣ	ጤ	ጥ	ጦ	ጧ
ጰይት	Päyt	p̣	ጰ	ጱ	ጲ	ጳ	ጴ	ጵ	ጶ	ጷ
ጸደይ	Sädäy	ṣ	ጸ	ጹ	ጺ	ጻ	ጼ	ጽ	ጾ	ጿ
ፀጳ	Säpa	ṣ́	ፀ	ፁ	ፂ	ፃ	ፄ	ፅ	ፆ
አፍ	Af	f	ፈ	ፉ	ፊ	ፋ	ፌ	ፍ	ፎ	ፏ	ፚ
ፕሳ	Psa	p	ፐ	ፑ	ፒ	ፓ	ፔ	ፕ	ፖ	ፗ

Variantas labiovelaras

Las consonantas velaras possedisson una varianta labiovelarizada:

Signes de base	ḳ	ḫ	k	g
	ቀ	ኀ	ከ	ገ
Variantas	ḳʷ	ḫʷ	kʷ	gʷ
	ቈ	ኈ	ኰ	ጐ

A la diferéncias de las autras consonantas, aquelas variantas pòdon se combinar sonque amb 5 vocalas diferentas:

	ä	i	a	é	e
ḳʷ	ቈ	ቊ	ቋ	ቌ	ቍ
ḫʷ	ኈ	ኊ	ኋ	ኌ	ኍ
kʷ	ኰ	ኲ	ኳ	ኴ	ኵ
gʷ	ጐ	ጒ	ጓ	ጔ	ጕ

Modificacions per las autras lengas

Letras addicionalas

D'unas letras possedisson de variantas per d'autras lengas que lo gueez.

Signes de basa	b	t	d	ṭ
	በ	ተ	ደ	ጠ
Variantas africadas	v [v]	č [t͡ʃ]	ǧ [d͡ʒ]	č̣ [t͡ʃʼ]
	ቨ	ቸ	ጀ	ጨ

Signes de basa	ḳ	k
	ቀ	ከ
Variantas africadas	ḳʰ [q]	x [x]
	ቐ	ኸ
Variantas labiovelarizadas	ḳhw [qʷ]	xʷ [xʷ]
	ቘ	ዀ

Signes de basa	s	n	z
	ሰ	ነ	ዘ
Variantas palatalizadas	š [ʃ]	ñ [ɲ]	ž [ʒ]
	ሸ	ኘ	ዠ

Signes de base	g	ḫʷ
	ገ	ኈ
Variantas nasalizadas	[ŋ]	[ŋʷ]
	ጘ	ⶓ

Lo tablèu seguent combina los signes de basa amb las vocalas.

	ä	u	i	a	é	e	o	wa
š	ሸ	ሹ	ሺ	ሻ	ሼ	ሽ	ሾ	ሿ
ḳʰ	ቐ	ቑ	ቒ	ቓ	ቔ	ቕ	ቖ
ḳhw	ቘ		ቝ	ቛ	ቜ	ቚ
v	ቨ	ቩ	ቪ	ቫ	ቬ	ቭ	ቮ	ቯ
č	ቸ	ቹ	ቺ	ቻ	ቼ	ች	ቾ	ቿ
[ŋʷ]	ⶓ		ⶔ		ⶕ	ⶖ
ñ	ኘ	ኙ	ኚ	ኛ	ኜ	ኝ	ኞ	ኟ
x	ኸ	ኹ	ኺ	ኻ	ኼ	ኽ	ኾ
xʷ	ዀ		ዂ	ዃ	ዄ	ዅ
ž	ዠ	ዡ	ዢ	ዣ	ዤ	ዥ	ዦ	ዧ
ǧ	ጀ	ጁ	ጂ	ጃ	ጄ	ጅ	ጆ	ጇ
[ŋ]	ጘ	ጙ	ጚ	ጛ	ጜ	ጝ	ጞ	ጟ
č̣	ጨ	ጩ	ጪ	ጫ	ጬ	ጭ	ጮ	ጯ

Usatge modèrne

• L'amaric utiliza totes los signes de basa, mai aqueles indicats dins la taula çai dejós. De variantas labiovelaras son tanben utilizadas.
• Lo tigrigna utiliza totes los signes de basa, las variantas labiovelaras levat ḫʷ' (ኈ), mai aquela indicats dins la taula çai dejós.
• Lo tigré utiliza totes los signes de basa levat ś (ሠ), ḫ (ኀ) e ḍ (ፀ). Utiliza tanben los signes indicats çai jós. Utiliza pas las variantas labiovelaras.
• Lo bilen utiliza totes los signes de basa levat ś (ሠ), ḫ (ኀ) e ḍ (ፀ). Utiliza tanben las variantas labiovelaras e los signes indicats çai dejós.

	š	ḳʰ	ḳhw	v	č	[ŋʷ]	ñ	x	xʷ	ž	ǧ	[ŋ]	č̣
	ሸ	ቐ	ቘ	ቨ	ቸ	ⶓ	ኘ	ኸ	ዀ	ዠ	ጀ	ጘ	ጨ
Amharic	✓			✓	✓		✓	✓	✓	✓	✓		✓
Tigrigna	✓	✓	✓	✓	✓		✓	✓	✓	✓	✓		✓
Tigré	✓				✓					✓		✓
Bilen	✓	✓		✓	✓	✓	✓		✓	✓	✓	✓	✓

Annèxes

Bibliografia

• Wolf Leslau, An Amharic reference grammar, University of California, Los Angeles, 1969, 478 p.

Articles connexes

• Lingüistica
• Alfasillabari
• Gueez
• Amaric

Ligams extèrnes

• (fr) Marcel Cohen, "La prononciation traditionnelle du guèze (éthiopien classique)", in Journal asiatique (1921) Sér. 11 / T. 18.
• (en) Gabriella F. Scelta, The Comparative Origin and Usage of the Geʼez writing system of Ethiopia (2001)
• (fr) Un site d'alphabets.
• (fr) Lire l’amharique sur son ordinateur, pour Windows.
• (en) Système et fonte Unicode : AbyssinicaSIL.
• Taulas Unicode oficials (format PDF) :
  • (fr) Éthiopien
  • (fr) Supplément éthiopien
  • (fr) Éthiopien étendu
  • (en) Ethiopic Extended-A
• (en) Alphasyllabaire éthiopien