Veire la font de Vanuatu

<!-- Article redigit en provençau maritim -->

{{Infobox_País
|carta=cap
|nom_local=<small> ''Ripablik blong Vanuatu''<br />''Republic of Vanuatu''<br />''République de Vanuatu''</small>
|lenga=
|nom_occitan=Republica de Vanuatu
|de=
|imatge_bandièra=Flag of Vanuatu (official).svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason=Coat of arms of Vanuatu.svg
|ligam_blason=
|imatge_mapa=Vanuatu on the globe (small islands magnified) (Polynesia centered).svg
|devisa=
|lengas= [[bislama]], [[anglés]], [[francés]]
|capitala=[[Port Vila]]
|coordenadas_capitala={{coord|||||||type:country()|display=inline}} |
| ligam_vilas=
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Port Vila]]
|tipe_govèrn=
| títols_dirigents=  [[Lista dels presidents de Vanuatu|President]] <br /> [[Lista dels primièrs ministres de Vanuatu|Primièr Ministre]]  
| noms_dirigents=[[Nikenike Vurobaravu]]<br />[[Sato Kilman]] 
|superfícia_reng=164
|superfícia_totala={{formatnum:12 200 }}
|percentatge_aiga={{unitat|,|%}}
|populacion_reng=178
|populacion_totala={{formatnum:286 429 }}
|populacion_annada=2016
|densitat=
|tipe_independéncia=
|país_independéncia= del [[Reialme Unit]] e de [[França]]
|data_independéncia= [[30 de julhet]] de [[1980]]
|païses frontalièrs=
|gentilici=vanuatuenc -a 
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=VUT
| moneda =Vatu
| còde_moneda=VUV
|fus_orari=
|imne_nacional=
|domeni_internet=[[.vu]]
|indicatiu_telefonic=678
| organizacions_internacionalas=
}}

'''Vanuatu''', oficialament '''Republica de Vanuatu''' (en francés: ''République de Vanuatu''; en [[bislama]]: ''Ripablik blong Vanuatu''), es un estat [[Illa|insular]]<nowiki/>a regim democratic, situat en l'[[ocean Pacific]] meridional.

Es constituit d'un [[archipèla]] situat aperaquí a 1750&nbsp;km a l'èst d'[[Austràlia]], al nòrd-èst de la [[Nòva Caledònia]], a l'oèst de las [[Fiji|Illas Fiji]] e al sud de las [[Illas Salamon]]. Descubèrt en [[1606]] per [[Pedro Fernández de Quirós]] que l'apelèt ''Australia del Espíritu Santo'', l'archipèla èra poblat per de populacions melanesianas. Foguèt colonizat a partir de la segonda mitat dau sègle XIX per de colons francés e britanic e leis illas venguèron un [[condomini]] francobritanic ambé lo nom de Nòvas Ebridas. A partir de la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, apareguèt de movements independentistas e l'archipèla venguèt independent en [[1980]].

Lo gentilici es '''vanuatuenc -a'''.

=== Geografia ===

==== Territòri ====

[[File:Vanuatu Provinces.JPG|thumb|right|Illas principalas e províncias de l'archipèla de Vanuatu.]]

Vanuatu si situa dins l'[[Ocean Pacific]] a 540 quilomètres au nòrd-èst de [[Nòva Caledònia]]. Es un archipèla d'origina [[volcan|volcanica]] de 81 illas que sa superficia fa {{formatnum:12000}} km². Lei tres illas pus importantas son [[Espiritu Santo]], [[Malekula]] e [[Efate]]. Lo [[clima]] es de tipe [[Clima tropicau|tropicau]] e [[Clima subtropicau|subtropicau]]. Lo territòri es organizat en sièis províncias que son Malampa, Penama, Sanma, Shefa, Tafea e Torba. Existisse un conflicte ambé [[França]] per la sobeiranetat sus leis illas [[Illa Matthew|Matthew]] e [[Illa Hunter|Hunter]] qu'es revendicada per Vanuatu.

==== Demografia ====

En 2013, la populacion èra estimada a {{formatnum:262000}} abitants<ref name="CIA Factbook">CIA - The World Factbook, consultat lo 18 de mai de 2013, [https://web.archive.org/web/20160515222804/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//geos/nh.html].</ref>. L'urbanizacion èra de 26% e lo país aviá solament doas vilas que son la capitala [[Port Vila]] ({{formatnum:44000}} abitants) e [[Luganville]] ({{formatnum:13000}} abitants).

==== Riscs naturaus ====

[[File:Mount Yasur eruption 2006, Tanna Island, Vanuatu, VAN 0516.jpg|thumb|right|Lo [[Mont Yasur]] sus l'illa de [[Tanna]] que fa partida dei volcans pus perilhós de Vanuatu (abriu de 2006).]]

Lo país si situa au sud-èst de la [[Cencha de fuòc del Pacific|Cencha de Fuec dau Pacific]]. Lo risc [[Geologia|geologic]] es donc fòrça important amb unei [[volcan|volcans]] en activitat sus lo territòri vanuatuenc e, subretot, un risc important de [[tèrratrem|tèrratrems]] violents que pòdon formar de [[tsunami|tsunamis]]. En novembre de 1999, un terratrèm causèt la destruccion de centenaus d'ostaus sus l'illa de Pentecosta e, en genier de 2002, la capitala foguèt endomatjada per un terratrèm seguit d'un tsunami. Enfin, en 2006 e 2007, si debanèron dos terratrèms importants que causèron pauc de degalhs. 

Lo risc climatic es tanben important amb una sason ciclonica entre lei mes de genier e d'abriu. Per exemple, plusors illas foguèron destruchas per un ciclon en [[2015]].

=== Istòria ===

==== Vanuatu avans l'arribada deis Europèus ====

L'Istòria de Vanuatu avans l'arribada deis explorators [[Euròpa|europèus]] es pauc coneguda en causa de la manca de documents escrichs. Lei vestigis descubèrts per leis arqueològs semblan indicar un pòblament progressiu per de populacions Lapita vengudas de Nòva Guinèa entre -4000 e -2000. De fragments de [[terralha]] datats de -1300 e d'esqueletas de pòrcs datats de -1200 mostran l'existéncia d'activitats agricòlas e l'arribada de bestiau tre lei premierei migracions. Puei, segon la tradicion orala, de cambis ambé de populacions originàrias de [[Polinesia]] aurián portat un melhorament tecnologic entre lei sègles XI e XV. Enfin, totjorn segon la tradicion orala, unei tribús foguèron unificadas au sègle XIII per un cap melanesian dich [[Roimata]] e formèron un reiaume poderós dins la region.

==== Arribada deis Europèus ====

Lo premier explorator europèu qu'agantèt l'archipèla foguèt lo Portugués, au servici de la corona d'[[Espanha]], [[Pedro Fernandes de Queirós]] en 1606. Pasmens, après sa descubèrta, si perdèt la localizacion de l'illa que foguèt donc descubèrta un segond còp per lo Francés Bougainville en 1768. Lei Francés explorèron tanben leis illas a l'èst de Vanuatu e nomèron l'archipèla « Grandei Cicladas ». Puei, [[James Cook]] explorèt la region en [[1774]] e la diguèt Nòvas Ebridas. Dins aquò, fins ais annadas 1830, l'archipèla interessèt solament leis explorators e demorèt sota l'autoritat de tribús localas independentas.

==== Colonizacion europèa ====

[[File:USS Artisan ABSD-1 01.jpg|thumb|right|Armada estatsunidenca a Vanuatu durant la Segonda Guèrra Mondiala (genier de 1945).]]

L'interès dei poissanças europèas apareissèt a partir de 1840 e la colonizacion comencèt ambé l'arribada de missionaris e l'esplecha de la fusta de santal. Dins leis annadas 1860, si desvolopèt un tresen tipe d'interaccions entre Europèus e indigèns ambé l'aparicion d'un comèrci de man d'òbra dich [[Blackbirding]] per assegurar la preséncia d'obriers dins lei plantacions d'[[Austràlia]], de [[Fiji]] e de [[Nòva Caledònia]]. Enfin, l'installacion de colons francés e anglés comencèt a partir deis annadas 1880 a l'iniciativa de companhiás privadas. Conjugada ambé lo Blackbirding e d'[[Pandèmia|epidemias]] portadas per leis Europèus, aquò entraïnèt una demenicion rapida de la populacion indigèna.

Pasmens, en despiech d'aqueleis arribadas de colons, ni [[França]] ni lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] voguèron proclamar l'annexion de l'archipèla en causa dau risc diplomatic representat per l'annexion de colons estrangiers. En 1887, una solucion provisòria foguèt adoptada per lei doas poissanças colonialas per assegurar lo mantenement de l'òrdre e en 1906, l'archipèla venguèt una colonia francoanglesa dicha condominium dei Nòvas Ebridas.

Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]], lei Nòvas Ebridas foguèron la premiera colonia francesa que jonhèt lei fòrças dau generau de Gaulle lo 22 de julhet de 1940. Après 1941, venguèt una basa importanta de l'armada estatsunidenca dins leis operacions còntra lei [[Japon|Japonés]]. L'arribada d'aquelei soudats favorizèt la formacion de movements nacionalistas e d'un culte dau cargo que revendiquèron l'independéncia. Dins leis annadas 1970, lo pastor anglican [[Walter Lini]] organizèt lo premier partit politic de l'archipèla (Partit Nacionala dei Nòvas Ebridas puei Vanua'aku) e demandèt l'independéncia a l'[[ONU]]. Puei, après sa victòria ais eleccions de 1979, lo Vanua'aku prenguèt lo poder e fixèt l'independéncia a julhet de 1980.

==== Independéncia ====

Pasmens, certanei populacions èran opausadas au Vanua'aku. En novembre de 1979, lei francofòns faguèron secession e prenguèron lo contraròtle d'[[Espiritu Santo]] e de Tanna. En mai de 1980, doas insureccions novèlas si debanèron dins aqueleis illas. Dins la premiera, de secessionistas conquistèron la capitala e proclamèron la [[Republica de Vemarana]] e dins la segonda, de combats opausèron lei partisans dau govèrn ai partisans de França. De son caire, França capitèt d'empachar lo mandadís d'una fòrça militara desirós per leis Anglés e reconoguèt l'independéncia d'Espiritu Santo e son cap de govèrn, Jimmy Stevens, après la reconquista per lo govèrn de Lini de l'illa de Tanna lo 2 de junh de 1980. Pasmens, après julhet de 1980, Lini poguèt demandar l'ajuda militara dei país de la region e obtenguèt aquela de [[Papoa-Nòva Guinèa]]. Lo 31 d'aost de 1980, sei fòrças ocupèron lo territòri de la Republica de Vemarana e {{formatnum:2274}} personas foguèron arrestats, compres [[Jimmy Stevens]].

==== Vanuatu dempuei 1980 ====

Après 1980, lei relacions entre [[França]] e Vanuatu demorèron marridas en causa dau sostèn francés ai movements secessionistas dau nòrd de l'archipèla. En 1983, una crisi novèla comencèt entre lei dos país quand Vanuatu revendiquèt leis illas Matthew e Hunter, dependéncias de [[Nòva Caledònia]]. Enfin, d'accusasions regularas foguèron prononciadas còntra leis intervencions supausadas dau govèrn francés dins leis afaires intèrnas de son anciana colonia. Aquò entraïnèt l'expulsion de l'ambaissador francés en 1981, 1983 e 1987.

Dins leis annadas 1990, la question deis illas Matthew e Hunter demorèt un problema entre França e Vanuatu mai lei relacions si melhorèron e d'acòrds foguèron signats entre lei dos país. Durant aqueu periòde, l'influéncia de França foguèt pauc a pauc remplaçada per aquela d'[[Austràlia]]. Pasmens, l'estabilitat politica intèrna demeniguèt e divèrsei crisis si debanèron coma una temptativa de còp d'estat en 1996 per una fòrça paramilitara e una revòuta importanta (500 arrestacions) en 1998 après un escandòl de corrupcion dins lo govèrn.

=== Govèrn e politica ===

Vanuatu es una republica parlementària. Lo poder executiu es dirigit per un president, que sei poders son subretot simbolics, e un premier ministre elegit per lo Parlament. Lo Parlament es fach d'una assemblada unica de 54 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de quatre annadas. Enfin, lo sistèma judiciari es dirigit per lo cap de la Cort Suprèma. La lèi es inspirada per lei drechs anglés e francés. 

La descentralizacion es importanta e cada província a lo sieu parlament locau e una autonòmia desvolopada, especialament per l'organizacion dau torisme. Lei conseus tradicionaus an tanben una influéncia importanta sus la direccion deis afaires locaus.

En causa de la colonizacion francobritanica, la populacion e la vida politica son devesidas entre comunautats anglofòna e francofòna e la formacion d'una coalicion de govèrn es pas totjorn un problema aisat de resòuvre.

===Economia===
''De veire: [[Economia del Vanuatu]]''

[[File:Fish trap, Pango, Efate, Vanuatu, April 2008 - Flickr - PhillipC (1).jpg|thumb|right|Lecas de pescaires (abriu de 2008).]]

L'economia de Vanuata es pauc desvolopada amb un [[PIB]] de {{formatnum:4900}}$/abitant en 2012<ref name="CIA Factbook"/> e es dependenta de l'ajuda economica estrangiera (principalament australiana, francesa e anglesa). Per 65% de la populacion, situadas dins de regions ruralas de l'archipèla, l'[[economia]] es basada sus una agricultura e una pesca de subsisténcia organizada per de comunautats formant de vilatges pichons. L'[[indústria]] es pauc desvolopada e lo rèsta de la populacion activa trabalhad dins lei servicis. Lei pus importants son lo [[torisme]] ({{formatnum:50000}} personas en 1997, {{formatnum:197000}} en 2007<ref name="CIA Factbook"/>), que son desvolopament es la prioritat dau govèrn dempuei leis annadas 2000, e leis activitats financieras off shore car Vanuatu es un [[paradís fiscau]] e un [[pavalhon de complasença]].

=== Fòrças armadas ===

Vanuatu a ges de fòrça armada. Pasmens, lo país a doas fòrças de polícia que son la Fòrça de Polícia de Vanuatu(VPF) e la Fòrça Mobila de Vanuatu (VMF). La segonda es de tipe paramilitar. Aquela polícia gropa 550 òmes e a doas basas principalas dins lei doas vilas dau país e quauqueis installacions dins d'illas mens importantas. Pasmens, certaneis illas an pas de preséncia policièra permanenta.

=== Lengas ===

Vanuatu a la densitat linguïstica pus importanta dau monde ambé 108 lengas vernacularas diferentas per solament {{formatnum:234000}} abitants. Tres lengas son [[lengas polinesianas|polinesianas]], nòu fan partida dau grop dich [[lengas vanuatu del sud|vanuatu del sud]] e lo rèsta fa partida dau grop [[lengas vanuatu central|vanuatu central]] e autras del grop [[lengas vanuatu del nòrd|vanuatu del nòrd]]. En fòra d'aquelei lengas vernacularas, de lengas d'autrei país coma lo fijian, lo [[vietnamian]] e, de segur, lo [[francés]] e l'[[anglés]] son tanben arribadas dins l'archipèla dins lo corrent dei sègles XIX e XX.

La Republica de Vanuatu reconoisse tres lengas oficialas que son lo francés, l'anglés e lo [[bislama]], un [[pidgin]] basat sus l'anglés. Lei doas premierei lengas son fòrça presentas dins lei vilas mai la tresena es la lenga principala de l'archipèla, compres dins lei zònas ruralas. Lei lengas vernacularas resiston ben e èran totjorn la lenga premiera de 79% de la populacien en 1996 e de 63% en 2009.
Lo bislama es en expansion e amenaça las lengas localas.


Principala lenga emplegada a l'ostal a Vanuatu segon lo recensament de 2009<ref>{{Lien web|titre=2009 National Population and Housing Census.|url=http://www.pacificdisaster.net/pdnadmin/data/original/VUT_2009_Census_ReportV1.pdf|page={{p.|167}}|langue=en}}.</ref>{{,}}<ref>De veire [[#diversity|François (2012:]] 103–106) per d'estatisticas mai detalhadas.</ref> :
{| class="wikitable"
|-
! Lenga !! %
|-
| Lengas localas || style="text-align: right" | 63 %
|-
| [[Bislama]] || style="text-align: right" | 34 %
|-
| [[Anglés]] || style="text-align: right" | 2,0 %
|-
| [[Francés]] || style="text-align: right" | 0,6 %
|-
| Autras || style="text-align: right" | 0,5 %
|}

=== Religion ===

En 1999, la populacion èra magerament crestiana ambé 55,6% de protestants, 13,1% de catolics e 13,8% de fidèus d'una autra glèisa crestiana<ref name="CIA Factbook"/>. Lo rèsta, especialament lo [[culte dau cargo]], representava 15,2% de la populacien.

=== Referéncias ===
<references/>

===Ligams extèrnes===

{{Oceania}}

[[Categoria:Vanuatu|*]]