Trinitat

Dins lo cristianisme, la Trinitat (o Santa-Trinitat) es lo Dieu unic en tres personas: lo Paire, lo Filh e lo Sant-Esperit, egals, participant d'una meteissa esséncia divina e pasmens fondamentalament distinctas. La nocion foguèt presentada pel primièr còp per Tertullian.

L'enonciat del dògma de la Trinitat se presenta coma la consequéncia de çò qu'es dich del mistèri del Dieu dins las Escrituras: dins l'Ancian Testament, Dieu revelèt son existéncia e son unicitat, e tanben que la venguda del Vèrb incarnat; dins lo Nòu Testament, foguèron afirmats la divinitat de Jèsus-Crist e lo caractèr personal de l'Esperit-Sant.

Lo Paire es "aquel qu'es eternal" (Eloá/Eloïm) (אלהים) o YHWH (lo Senhor o l'Eternal), tal coma es dins lo passatge del Libre de l'Exòde ont es revelat le Nom divin. Lo Novèl Testament soslinha la paternitat de Dieu, ja reconeguda dins l'Ancian Testament.

Lo Filh, lo Vèrbe o la Paraula de Dieu (Jèsus-Crist), identificat coma aquel qu'èra amb Dieu (Joan 1:11), es aquel per qui lo Paire creèt lo cèl, la tèrra e tota causa (comparar Colosian 1:15-16 e Ebieus 1:10; ven d'Ebrieus 1:8 qu'es lo Paire que parla a son Filh), e s'incarnèt en Jesus-Crist (Joan 1:14). En el "abita corporalament tota plenitud de la divinitat" (Colossian 2:9). En mai es l'alfa et omega (Apocalipsi 22:13), çòque significa "lo primièr e lo darrièr" (l'expression se trapa ja dins Esaias 48:12). Dins l'evangili de Joan, segon la TOB, Jesus se declara d'esperel "Soi" (Joan 5:8; 24; 28 (allusion a Exòde 3:14), çò que confirma disent : "Abans quand Abraam foguèt, Soi" Joan 8:56s).

Lo Sant Esperit ou Esperit, en grèc Πνεῦμα / Pneuma, es tanben nomenat Παράκλητος / Paraclet, que significa "avocat, intercessor" « avocat, intercesseur » (Joan 14:26). Se distinga del Paire e del Filh (Joan 15; Joan 15:26; Joan 16:5s). Dins la doctrina crestiana, es l' "Esperit de Dieu" o lo "Buf de Dieu" de l'Ancian Testament, ebrieu רוח אלהים, Rûah, aquel qu'inspirèt los profètas, se manifestèt a la Pentacosta, e contunha d'assistir la Glèisa crestiana. Es subretot representat per de simbòls: la colomba, la tempèsta, lo fuòc. Lo tèxte evangelic precisa: Tot pecat e subretot blasfèma serà perdonat als òmes, mas lo blasmèma contre l'Esperit serà pas cap perdonat" (Mt 12Matièu 12:31; e tanben [1]Marc 3:29).

La cresença en la Trinitat est comuna a las tres confessions crestianas: catolisme, ortodoxia e protestantisme, fòra de movements minoritaris dins lo mond protestant. Pasmens, existís diferentas interpretacions teologicas del concèpte de la trinitat entre las diferentas confessions.

Icòna dicha de la *Trinitat* d'Andreï Roublev. S'agís dels tres àngels apareguts a Abraam al casse de Mambre Genèsi 18 que Roublev, segon los Paires de la Glèisa, interprèta coma una figura del mistèri de la Trinitat indivisibla.

Vocabulari trinitari

Per la teologia crestiana, las tres personas, o ipostasis, que constituisson lo Dieu unic jos forma de Trinitat son divinas. Aqula esséncia qui lor es comuna es designada pel tèrme de consubstancialitat^[1] (en grèc, ὁμοουσία, homoousia).

Tertullian empleguèt los mots latins substantia, equivalent del grèc οὐσία / ousia ("esséncia", "substéncia", "èsser"), e persona, que significa "masqueta d'actor", "ròtle" puèi "persona", e correspond al grèc πρόσωπον / prosôpon. Lo mot ὑπόστασις / upostasis, "ipostasi", es a dire "basa", "fondament", d'ont "matèria", "substéncia", foguèt implegada al concili de Nicèa en concuréncia amb osia. A la seguida de Basili de Cesarèa, s'imposerà la formula: "una sola osia en tres ipostasis".

Lo mot Trinitat aparten pas al vocabulari del Novèl Testament ni, de segur, au kerigme original de la primièra comunautat crestiana. Es una mena de resumit del dògma central de la fe crestiana. Las primièras atestacions del tèrme grèc Tριάς, -άδος / Trias, -ados (« Triada») per designar las tres Personas divinas s'encontran vèrs 180 a amb Teofil d'Antiòquia (À Autolycus, II, 15), sens que cet autor se presenta coma l'inventor del mot dins aquela accepcion, puèi amb Ipolit de Roma (Contra Noët, 14). Es Tertullian (v. 155 – v. 222) qu'introduguèt Trinitas dins lo lexic teologic latin (Contra Praxeas). Trias es pas utilizat als concilis de Nicèu, de Constantinòble I e Calcedònia; s'impausa sonque amb Atanas d'Alexandria^[2].

Claude Tresmontant precisa:

«Se, coma es lo cas dins totes los escrichs del Novèl Testament — sens excepcion — lo tèrme «filh» designa Jèsus de Nazaret an concret, es a dire l'Òme vertadièr unit a Dieu vertadièr, alara, coma es lo cas tanben dins totes los escrichs del Novèl Testament, lo tèrme «paire» significa e designa Dieu, purament e simplament. Dieu es lo paire de totes los èsssers, qu'es lo Creator.» ; «Dins lo langatge ulterior per contra, lo tèrme de «filh» designa mai directament Jèsus de Nazaret pres en concret, mas lo Logos^[3], de Dieu considerat en son eternitat, abans l'incarnacion, e independentament de l'incarnacion. Dins aquel cas, lo tèrme de «paire» pòt pas mai plus significar, coma es lo cas dins los escrichs del Novèl Testament, Dieu purament e simplament. Ne ven a significar Aquel que, en Dieu, es lo paire del sieu Logos, qu'es lo sieu filh^[4]»

La doctrina de la Trinitat

La Bíblia, pel teologian protestant Louis Berkhof (1873-1957), tracta jamai de la doctrina de la trinitat coma d'una vertat abstacha dins sas divèrsas relacions coma una realitat viventa, al respècte, en general, amb las òbras de la creacion de providéncia e, subretot, amb l'òbra de redempcion. Sa revelacion mai fondamentala es donadapels fachs puslèu que pels mòts. E aquela revelacion s'enlusís al meteis temps que l'òbra redemtritz es mai clarament revelada, coma l'incarnacion del filh e l'efusion del Sant-Esperit

Fonts biblicas

Ancian Testament

Lo judaïsme venèra un Dieu unic jos la forma d'una sola e mèsma persona, quitament se de noms son plural, coma Adonaí o Eloím. S'agís de çò que los ebraïsants nomenan un plural d'exceléncia. Los vèrbes qu'Adonaí o Eloím es lo subjècte son totjorn al masculin singular.

La Trinitat dins lo Novèl Testament

Segon l' Encyclopædia Britannica :

L'expression figura pas dins lo Nòu Testament; mas las tres personas i son clarament nomenadas, i agisson e s'i manifestan, a l'encòp dins lor distinccion e dins lor unitat. Pasmens lo concèpte d'un Dieu en tres personas es formulat pas qu'a la fin del sègle IV^[5].

Las primièras revelacions de la Trinitat

La primièra revelacion de la Trinitat es una revelacion implicita e privada, al sol benefici de Maria. Se realiza a l’Anonciacion per la votz de l’àngel Gabrièl: "Lo Sant Esperit vendrà sus te, e la poténcia dels Fòrça Naut te cobrirà de son ombra. Es perque l'enfant que naisserà de te seà nomenat Filh de Dieu" (Luc 1:35). Aquí se trapa lo Paire dins los cèls; lo Filh dins lo sein de Maria; e l’Esperit-Sant davalant del cèl cap a Maria per la fecondar.

La segonda revelacion de la Trinitat, tanben implicita mas pel primièr còp publica, se debana al Jordan, pendent lo bateg del Crist: "E l'Esperit Sant devalèt cap a el jos una fòrma incorporada, coma una colomba. E una votz faguèt ausir del cèl aquelas paraula; Ès mon filh benommat; en te placèt tota mon afeccion" (Luc 3:22). Aquèt Joan Batista, lo davancièr, coma principal testig. "Vegèri l'Esperit Sant davalar del cèl una colomba e s'arrestar sus el" (Joan 1:32).

Aquela revelacion de la divinitat del Filh serà confirmada sul som del mont Ermon, pel compte de las tres discípols privilegiats, ja presents al Jordan, Pèire, Jacme e Joan, al moment de la Transfiguracion: "Aquel es lo mieu filh, l'elegit, l'escotatz" (Luc 9:35).

Finala de l’Evangèli segon Matèu

Lo Novèl Testament es emplís de formulas qu'afirman, o supausan, la perfiècha divinitat del Filh, d’una partida, e que d’un autre costat associan plenament l’Esperit a la vida, a l’intimitat e a l’accion del Paire e del Filh. La mencion mai explicita de las Personas Divinas es dins la finala de l’evangèli de Matèu "Anatz, fasètz de totas las nacions de discípols, los batejant al nom del Paire, del Filh e del Sant Esperit" (Matèu 28:19). Aquela doxologia trinitària es la sola citacion biblica de las tres Personas, çò que fa dire a fòrça teologians que la doctrina trinitària es pas que compreneson (= ortodoxia) de l'implicit biblic formulat pels Concilis Ecumenics: conjugant las autoritats biblicas e ecclesiala. Tanben, la doctrina trinitària marca l'identitat del cristianisme d'entre d'autras religions: es pas un legalisme revelat coma l'islam o lo judaïsme, mai una recerca de l'esperit, del sens de la letra biblica.

Sus aquel punt, la doctrina trinitària, proclamacion dels concilis fins ara, amb la reconeissença de bateg de las autras Glèisas crestianas, lo critèri d'apartenéncia a las Glèisas reconegudas pel Conselh Ecumenic de las Glèisas, es, dins son rapòrt a las implicacions del tèxte biblic legida en eclesia, lo paradigme de çò que lo cristianisme nomena un dògma. L’Evangèli segon Marc se dobrís per una injonction: "Començament de l'Evangèli de Jèsus, Filh de Dieu" (Marc1:1).

Evangèli segon Joan

Joan, el, descriu explicitament l'unitat del Paire e del Filh: S'agís pas clarament de tres entitats distinctas, mas d'un tot, çò que los crestians trinitarians interpreton mai soven coma una pròva de la Trinitat, mas que pel oposants seriá puslèu una pròva de l'unitarisme.

"Al començamen èra la Paraula e la Paraula èra amb Dieu e la Paraula èra Dieu" (Joan 1:1). "Tot foguèt per el e sens el pas res foguèt" (Joan 1:3). "E la Paraula se faguèt carn" (Joan 1:14). "Pas degun a pas jamai vist Dieu, qu'es dins lo sen del Paire, es aquel que lo faguèt conéisser" (Joan 1:18). "Soi la lutz del mond" (Joan 8:12). "Verai, de vertat, o vos disi, abans qu'Abraam foguèt, soi" (Joan 8:58 ; cf. Exòde 3:14). "Ièu e lo Paire siam un" (Joan 10:30). E mai: "Quand lo consolator serà vengut, l'Esperit de veritat, vos menarà dins tota la veritat; que parlarà pas d'esperel, mas dirà tot çò qu'aurà entendut, e vos anonciarà las causas de venir. Me glorificarà que prendrà d'aquò qu'es lo mieu, e vos l'anonciarà. Tot çò que lo paire ten es lo mieu, es perque diguèri que pren d'aquò qu'es lo mieu, e que vos l'anonciarà" (Joan 16:13-15).

D'autres traductors de la Bíblia faguèron una causida diferenta al subjècte de Joan 1:1

«La Paraula èra d’esséncia divina.»^[6]
«Lo Vèrb èra un èsser divin.»^[7]
e mai : Joan 1:1

Segon aquela traduccions, la Paraula èra pas lo quita Dieu mas un èsser divin a causa de sa posicion nauta.

Al subjècte de Joan 10:30, Jean Calvin (qu'èra trinitarian) declarèt: "Lo doctors ancians an fòrça abusat d'aquel passatge per provar que Jèsus Crist es de mèsma esséncia que son Paire. Car nòstre Senhor Jèsus disputa pas aicí de l'unitat de la substéncia, mas de l'acòrdi o del consentiment qu'a amb lo sieu paire" ^[8]

L’Evangèli e las Epistòlas de Joan son mai o mens marcats per la pensada que s’exprimís dins los tèxtes de Qumran, per exemple amb lo doble dualisme lutz-sornièra e vertat-mentida: es lo discerniment dels esperits qui permet de destriar esperit de veritat e esperit d’error (nota de la novèla edicion de la Bible de Jérusalem, 1998, p. 1816, col. 2). Es dins la Primièra Epistòla de Joan qu’i a l’afirmacion fòrça utilizada: "Dieu es Amor" (1Joan 4:8, 16); es tanben dins aquel meteis tèxte (5:7-8) qu'i a lo celèbre còmma joanic: "⁷Car son tres que testimònian [dins lo cèl: lo paire, lo vèrb, e lo Sant Esperit], e aqueles tres son un; ⁸e son tres que testimònian sur tèrra: l'esperit, l'aiga e lo sang, e aqueles tres son un." Aquela incisa, absenta dels ancians manuscrits grècs, de las versions vielhas latina e dels melhors manuscrits de la Vulgata, es fòrça probablament una glòsa marginale introducha mai tard dins lo tèxte. Sembla èsser l'ensag mai ancian d'afirmar lo dògma de la Trinitat.

La Trinitat dins las Epistòlas

Pau de Tars, dins sas Epistòlas, ditz que Jèsus es Senhor, Κυριος, Kurios, mot emplegat per Dieu dins la Septanta ont traduch lo Tetragrama יהוה, YHWH, e dins lo Novèl Testament (par ex. Marc 12:11, citacion de Psalm 118:22; Joan 12:37-38 qu'utiliza Esaí 53:1), e per consequent qu'es Dieu. Lo nomena expressament Dieu (Θεος, Teos) mai d'un còp (Romans 9:5; Tit 2:13) e Filh de Dieu (Romans 1:3; 5,10; Galats 2:20; Colossian 1:3; 1:13; eca). Lo quita Pau utiliza sovent de formulas trinitàrias (2 colossinans 13:13 eca.) qu'associan las tres personas divinas.

Tanben L'Epistòla als Ebrieus desvolopa una cristologia ja fòrça avançada. "Mas [Dieu lo Paire] diguèt al Filh: Ton tròn, ò Dieu es eternal; lo sceptre de ton regne es un sceptre d'equitat" (Ebrieu 1:8). L'Apocalipsi dona a Jèsus los títol divins de l'Ancian Testament: "Soi l'alfa e l'omega, ditz lo Senhor Dieu, aquel qu'es, qu'èra, e que ven, lo Tot Poderós " (Apocalipsi 1:8); cf. Exòde 3:14, Genèsi 49:25, Isaias 44:6.

Expausat de la doctrina

Lo Scutum Fidei, l'"Escut" de la foi, un simbòl tradicional dins lo cristianisme occidental.

" Vos dona una sola Divinitat e Poténcia, existissent Una dins la Tres, e constituissent las Tres d'un biais distincte " (Gregòri lo Teologian , Discors, 40, 41)

« La Trinitat es lo mistèri d'un sol Dieu en tres personas, lo Paire, lo Filh elo Sant-Eseprit, reconnues comme distinctes dans l'unité d'une seule nature, ou essence, ou substance^[2] », mistèri qu'es conegut pas que per revelacion, e "quitament revelat pòt pas èsser penetrat per l'intelligéncia creada" « quitament revelat, se pòt pas èsser penetrat per l'intelligéncia creada^[9]. » Al subjècte de las proposicions que compren la doctrina trinitària, Marie-Joseph Nicolas presisa: "Caldriá en efièt per las conciliar entre elas comprene cossí se realizan en Dieu la nocion de Paire, d'esperit, de Filh, d'Esperit, de relacion, de Vèrb, d'Amor, de Persona, e quitament d'èsser. Sabèm pas que las realitats creadas que nomenam d'aqueles noms son d'analogia de çò qu'es realizat a l'infinit en Dieu" Sabèm sonque que les realitats creadas que nomonam d'aqueles noms son d'analogias d'aquò qu'es realizat a l'Infint en Dieu^[10]. »

Lo Catechisme de la Glèisa catolica, publicat en 1992, indica:

Segon Louis Berkhof^[11], aquela doctrina compren las afirmacions seguentas:

a) L’Èsser divin es constituit d’una sola esséncia indivisibla (osia, essentia).

b) Dins aquel Èsser divin unic, existís tres personas o existéncias individualas: lo Paire, lo Filh e lo Sant-Esperit.

c) La totalitat de l’esséncia de Dieu aparten tanben a cadune de las tres personas.

d) L’existéncia e lo biais d’operacion de las tres personas de l’Èsser divin son marcats per un òrdre precís e definit.

e) Las tres personas se destrian per d'atributs personals.

f) La Glèisa confessa que la Trinitat es un mistèri que l’òme pòt pas comprene.

Se cal evitar doas errors: Lo triteïsme (tres èssers totalament distinctes), que seriá contrari a l'estricte monoteïsme ebrieu que ne se reclama lo cristianisme, e lo modalisme (tres modalitats aparentas d'un sol èsser), incompatible amb l'existéncia del Paire, del Filh e de l'Esperit coma personas distinctas.

Istòria de la teologia de la Trinitat

Periòde prenicèu

La Glèisa dels primièrs sègles es multiple. Se destria mai sovent una cristologia pauliniana, d'una cristologia petriniana, a pauc près sus las meteissa posicions que Jacme le Just. Mas se conéis gaire pauc de causa d'aquela que s'èra desvolopada de l'autre costat de l'Eufrates per Tomas, amb Taddèu, Natanaèl (bar Tolmaí), Simon lo Zelòt. Los escrichs dels Paires de la Glèisa: Clement d'Alexandria, Justin de Naplós, Irenèu de Lion, Tertullian, Origèn, Eusèbi de Cesarèa, Jeroni d'Estridon, testimònian de debats — a vegada fòrça vius — que passa la Glèisa dels primièrs sègles. Es lo meteis per la denonciacion successiva de diferentas « eretgias ». Se lo Paire, lo Filh e l'Esperit sant son plan presents dins lo Novèl Testament, siam encara fòrça alunhat de la doctrina de la Trinitat coma serà definida al sègle IV.

Los debats se concentran d'en primièr sus la natura del Crist. Las lutas son sevèras entre los marcionista, los Valentinian e los partisans de Justin de Naplós. Irenèu Lion gropat jol nom de « gnostics » un ensems de grop qu'opausan las concepcions de çò que vendrà la « Granda Glèisa ». Afirma: « Avèm recebut lo bateg per la remission dels pecats al nom de Dieu paire e al nom de Jèsus Crist lo filh de Dieu incarnat la mòrt e ressuscitat, e dins l'Esperit sant de Dieu. (Demonstracion de la predicacion apostolica, 3) »

Dins la declaracion d'Irenèu, es plan dificil de percebre una unitat de tres personas divinas. Quitament Jèsus es encara pas que lo filh de Dieu incarnat e mòrt e ressuscitat, mas es pas encara assimilat al quita Dieu.

Se nòta enseguida tanben de las lutas contra lo modalisme, teoria de Sabellius fasent de las personas divinas de simples modalitats, o representacions (ligadas als parcellaris vejaires umans), de l’unica esséncia divina, lo subordinacianisme vesent dins lo Filh e dins l’Esperit de las personas inferioras al Paire e, dins una mendra mesura, lo triteïsme e contra lo maniqueïsme.

Un simbòl baptismal del sègle III, en grèc, indica: « Cresi en Dieu lo paire tot poderós e dins lo Crist Jèsus, son filh, son unic, nòstre Senhor, engendrat de l'Esperit sant e de Maria la verge, que jos Ponç Pilat foguèt crucificat, foguèt mes al tombèl, e lo tresen jorn se relevèt dels mòrts, que pujèt als cèls, e que seguèt a la drecha del paire, d'ont tornarà jutjar los vivents e los mòrts. E dins l'Esperit sant, la Santa Glèisa, la remission dels pecats, la resurreccion de la carn, la vida eternala. »

Al començament del sègle, lo prèire alexandrin Arius, afirma que le Filh èra pas qu'una sola creatura, avent agut un començament dins lo temps, cò que provòca l'oposicion dels sieus adversaris, per qui lo Crist existís de totes temps. Pasmens mai tars Tomàs d'Aquin desveloparà la meteissa idèa dins l'aevum.

Lo primièr concili de Nicèu

Lo 1èr concili ecumenic se reünís a Nicèa en 325 per estatuar al subjècte de l'arianisme. Las principalas personalitats engatjada dins aquel debat èran presentas, coma Arius, Eusèbi de Nicomedia que li èra favorable, Eusèbi de Cesarèa, moderat, Alexandre d'Alexandria (accompanha d'Atanas d'Alexandria coma secretari) que s'opausava e el, tanben, de biais intransigent, Eustat d'Antiòca e Marcèl d'Ancir. Une quasi unanimitat s'èra prononciat per condamnar las tèsis arianas e redigir un simbòl afirmant que lo Filh es consubstancial (homoousios) al Paire, es a dire de mèsma natura que el.

Lo primièr concili de Constantinòble (381)

N'eissiguèt lo simbòl conegut jol nom de Nicèu Constantinòble, utilizat fins ara dins la liturgia grèga e tanben latina.

Aqul simbòl foguèt atribuida als Paires que participèron al concili, mas aqueles utilizèron un tèxte ja existissent d'origina indeterminada (l'ipotèsi es deguda a Epifan de Salamina es pas mai retenguda).

Lo concili d'Efès

Lo tresen concili ecumenic, que foguèt obèrt en 431 per Ciril d'Alexàndria a Efès, s'èra referit a la fe de Nicèu refusant de ne modificar lo simbòl, condamnèt o nestorianisme e reconeguèt la Verge Maria lo títol de "Maire de Dieu" (Teotocos).

Lo concili de Calcedònia

Foguèt sonque al concili de Calcedònia, quatren concili ecumenic, en 451, que lo vocabulari teologic prengava sa plena estabilitat, al subjècte del mistèri trinitari. Aquel concili, subretot cristologic (consacrat a la persone del Filh), declarèt que faliá assimilar las nocions latinas de substància e de persona (introduchas per Tertullian) respectivament a aquelas (grègas e tiradas d'especulacions de Plotin) d’esséncia (osia) e d’ipostasi, e que Jèsus-Crist, Dieu fach òme, reunit en una sola persona las doas naturas, "sens confusion", "sens cambiament", "sens divisin", "sens separacion", aquòen oposicions al monofisisme proclamat pel monge Eutiquès.

Lo segon concili de Constantinòble

Cinquen concili ecumenic, tengut en 553, lo segond concili de Constantinòble precisa la doctrina del concili de Calcedònia declarant non ortodòxes tres escrichs representatius de l'Escòla d'Antiòca (aqueles Teodòr de Mopsueste, de Theodoret de Cir e la Letra a Marís lo Pèrsa d'Ibas d'Edesse: condamnacion dicha dels Tres Capítols).

Doctrinas eterodòxes

Articles detalhats: Arianisme, Subordinacianisme, Anomeisme, Omeisme ; Adopcianisme, Apollinarisme, Docetisme, Modalisme, Nestorianisme, Monofisisme, Miafisisme, Monotelisme, Monoenergisme, Triteisme.

Los symbòls

A la seguida d'aqueles de Nicèu puèi de Constantinòble, diferents simbòls (o confessions de fe) venguèron balhar de precisions remarcables sus l’intelligéncia que se deu aver del mistèri trinitari: lo simbòl dels apostòls, aquel dic d'Atanas, aquel dels concilis de Toledo.

Simbòl de Nicèu Constantinòble: "Cresèm en un sol Dieu, lo Paire tot-poderós, creator del cèl e de la tèrra, de totas las causas visiblas e invisiblas. Cresèm en un sol Senhor Jèsus-Crist, lo Filh unic de Dieu, nascut del Paire abans totes los sègles, Dieu vengut de Dieu, lutz eissit de la lutz, verai Dieu eissit del verai Dieu, engendrat e non creat, d'una meteissa substància que lo Paire e per qui tot foguèt fach; que per nos los òmes e pel nòtre salut, davalèt dels cèls e s'incarnèt pel Sant-Esperit dins la verge Maria e foguèt fach òme. Foguèt crucificat per nosaltres jos Ponç-Pilat, sofriguèt e foguèt mes al tombèl; ressuscitèt dels mòrts lo tresen jorn, conformament a las Escrituras; pojèt als cèls ont sèi a la drecha del Paire. De là, tornarà dins la glòria per jutjar los vivants e los mòrts, e son regne aurà pas de fin. Cresèm en l'Esperit-Sant, que regne e que dona la vida, que procedís del Paire, que parlèt pel Profètas, que amb lo Paire e lo Filh es adorat e glorificat; cresèm en una sola Glèisa, santa, catolica e apostolica. Confessam un sol bateg per la remission dels pecats; esperam la resurreccion dels mòrts e la vida del mond a venir. Amèn"

Extrach del XIen Consili de Toledo (675) :

« Professam que lo Paire es ni engendrat ni creat, mas qu’es inengendrat. Pren son origina de degun; d'el lo Filh recep sa naissença e lo Sant Esperit sa procession. Es donc el meteis font e origina de tota la divinitat; es tanben lo paire de sieuna esséncia, de son inefabla substància, engendrèt inefablament lo Filh; e pasmens engendrèt pas autra causa qu'aquel qu'es el meteis: Dieu engendrèt Dieu, la lutz, la lutz » « Afirman tanben que lo Filh nascut de la substància del Paire sens aver agut de començament, abans los sègles, e pasmens foguèt pas fach. Car lo Paire jamai existiguèt sens lo Filh, ni lo Filh jamai sens le Paire. Pasmens, lo Paire es pas del Filh coma lo Filh del Paire, que lo Paire recebèt pas del Filh la generacion, mas lo Filh la recebèt del Paire. Lo Filh es donc Dieu eissit del Paire, mas lo Paire es pas Dieu eissit del Filh. Paire del Filh, es pas Dieu pel Filh. Aquel es Filh del Paire e Dieu pel Paire. Lo Filh es pasmens egal en tota causa a Dieu, lo Paire, perque jamai comencèt nimai acabèt de naícer. » « Tanben cresèm que l’Esperit Sant, qu'es la tresena persona dins Trinitat, es Dieu, un e egal al Paire e al Filh Père, de meteissa substància e tanben de meteissa natura. Pasmens es pas engendrat nimai creat, mas precedís de l’un e de l’autre, es l'Esperit d'ambedos. »

Filioque

Lo mot Filioque ("e del filh" en latin) apondut al simbòl de Nicèu Constatinòble dins la Glèisa latina per afirmar que l'Esperit Sant procedís del Paire e del Filh.

Foguèt introdusit, benlèu en Espanha a la fin del Sègle VI mas la proposicion la faguèt ja Ambròsi de Milan, e es present dins lo simbòl d'Atanas (que l'atribucion es incertana) e foguèt explicitat per Agustin d'Ipòna.Fa partit del Credo liturgic roman près Beneset VII.

Dins la crestientat grèga, estima que l'Esperit procedís del Paire sol, "pel filh", çò qu'es afirmat d'en primièr per Maime lo Confessaire, enseguida, netament, per Joan Damascèn puèi pel segond concili de Nicèu en 787.

Lo concili de Francfòrt en 794, jutjarà qu'i a pas equivaléncia entre ambedos expressions. Foguèt una de las causas de l'esquisma en 1054 e contunha d'èsser una dificultat entra las Glèisas d'Orient e d'Occident malgrat las tentativas de compromés coma foguèt lo cas al concili de Florença en 1439 per qui lo Filioque èra justificat mas qu'exigissiá pas sa reconeissença pels Grècs.

A l'ora d'ara, los papas professon lo Credo indiferentant jos la doas formas: amb o sens Filioque.

Summa Res

Pendent lo sègle XII, la renaissença teologica, noirís de la novèlas partidas de Platon e d'Aristòtel traducha en arab e menat en Occident^[12], faguèron tornar pensar de grandas partidas del dògma crestian. Al començament del primièr quart d'aquel sègle, amb Abelard, los debats trinitaris tornan. L'articulacion logica del tres e de l'Un en Dieu menèt a de pelejas ont aqueles que favorisavan l'Un divin simple (atomos: que se pòt pas divisar) al prejudici de las tres Personas èran qualificats de sabellianistas, alara qu'al contrari aqueles que daissan tròp de plaça a la pluralitat de las Personas èran accusats de triteisme^[13]. Fòrça d'aqueles debats menèron a de procès encargats de trencar dins des questions a vegadas tan subtilas que los cardinals o jutges comprenián pas grand causa.

La primièra partida del sègle es dominada per l'activitat de Bernard de Clairvaux dins aquel domèni. Es el que demandèt e obtenguèt la condamnacion d'Abelard, a Soissons en 1131, accusat de penjat triteista, puèi aquela de Gilbert Porreta a Reims en 1154 que la solucion per justificar l'unitat de las tres Personas repausa sur la distinccion entre Dieu e la divinitat.

En 1154, Pierre Lombard publica sas Senténcias, ont prepausa de concebre en Dieu una realitat superiora o suprèma (Summa Res) distincta de la divinitat e possedant pas cap de las qualitats de las Personas e de que ven l'unitat de las Personas divinas. Aquela solucion logica balha la colèra de l'abat Joachim de Flore qu'accusa de fondar una quaternitat, 3 personas mai una realitat suprèma. Lo debat foguèt trencat al IVn Concili del Latran, pel decret Firmiter.

Decret Firmiter

Lo decret Firmiter del quatren concili del Latran marca l’apogèu de la teologia trinitària dogmatica latina. En 1274, lo segond concili de Lion dona una precision sus l'espiracion de l’Esperit-Sant. Mas demora que sol aquel concili dempuèi lo periòde patristic proclamèt una tala profession de fe. Fasent Pierre Lombard un modèl, instaurèt lo motiu menant enseguida a començar tota carrièra teologica per una lectura comentada de Senténcias de Pierre Lombard, fasent de sa solucion lo climax de la pensada trinitària occidentala. Tomàs d'Aquin, Bonaventura: totes los teologians escolastics deguèron comentar lo ben-fondat de la solucion del Lombard.

Aqel tèxte es donc capital, malgrat sa complexitat e sa longor. Es l’exacta definicion dogmatica encara reconeguda atal dins la Glèisa catolica romana. Totes los autors catolics, tenguts pel dògma a lo professar ne faguèron sonque l’aprigondir e lo far mai compreensible. Per se referir a la Trinitat, es a aquel concili e a aquel tèxte que se referís uèi encara la Santa-Se^[14]. De mai, resumís totes los autres debats precedents. Es don imperatiu de ne citar la partida dogmatica, que demora lo dògma trinitari occidental (una partida dels teologians venguts de las Refòrmas protestantas refusa d’intrar dins aquelas subtilitats e preferís parlar de mistèri insondable, d’autres s’alinhon mai o mens sus el, a vegada sens o saber utilisant de fonts referidas a aquel canon):

« Condemnam donc e rebutam l’opuscul o tractat que l’abat Joachim publiquèt contra Mèstre Pierre Lombard al subjècte de l’unitat o de l’esséncia de la Trinitat, lo qualificant d’eretic e de fòl que diguèt dins sas Senténcias: « I a una realitat suprèma qu'es Paire, Filh e Sant-Esperit e engendra pas, es pas engendrada e procedís pas ». D’ont afirma que Pierre Lombard considèra en Dieu una quaternitat puslèu qu’una Trinitat, es a dire tres Personas e, en mai, aquela esséncia comuna, mena de quatren element ; (…) (344) [Joachim de Flore] professa pasmens qu’una tala unitat es ni veraia ni pròpia, mas d'una mena collectiva e analogica, coma se dich que fòrça òmes son un pòble eòrça fidèls un Glèisa (…) E nosaltres, amb l’aprobacion del concili universal, cresèm e afirmam, amb Pierre [Lombard] qu’existís una sola realitat suprèma, incompreensible e inefable, qu'es vertadierament Paire, Filh e Sant-Esperit, las tres Personas ensems e caduna d’elas en particular. En consequéncia, i a en Dieu pas d'una Trinitat, non una quaternitat, caduna d'aquelas tres Personas quina que siá essent aquela realitat, es dire la substància, l’esséncia e la natura divina. Sola es lo principi de totas causas; fòra d'ela, i a pas res d’autre. Aquela realitat engendra pas, es pas engendrada, procedís pas, mas es le Paire qu'engendra, lo Filh qu'es engendrat e lo Sant-Esperit que procedís. Atal, i a distinccion dins las personas e unitat dins la natura. Malgrat que lo Paire siá autre, autre lo Filh, autre lo Sant-Esperit, son pas de realitats autras, mas çò qu’es lo Paire, lo Filh l’es e lo Sant-Esperit tot parièr; atal, segon la fe orthodòxa e catolica, cresèm que son consubstancials. Car lo Paire, en engendrant eternalament lo Filh, li donèt sa substància, coma d'esperel ne testimònia: « Çò que me donèt lo Paire es mai grand que tot » [Joan 10, 29]. Se pòt pas dire que li a donèt una partida de sa substància e que ne prenguèt una partida per el meteis, la substància 345 del Paire essent indivisibla, qu’es absoludament simpla. Mas se pòt pas dire que lo Paire aja transferit sa substància al Filh en l’engendrant, coma se l’aviá donada al Filh sens la reténer per el meteis; autrament, auriá acabat d’èsser substància. Es donc evident que naissent, lo Filh recebèt la substància del Paire sens que foguèt pas cap de biais mermada, e qu’atal lo Paire e lo Filh an la meteissa substància. Atal lo Paire e lo Filh e lo Sant-Esperit, que procedís de l’un e de l’autre, son una meteissa realitat. Quand la Vertat prega lo Paire pels sieus fidèls disent: « Vòli que sián un en nosaltre coma siam un » [Joan 17, 22], aquel mot « un » significa pels fidèls l’union de la caritat dins la gràcia, per las Personas divinas l’unitat de l’identitat dins la natura, coma la Vertat lo dich dins un autre passatge: « Siatz perfièt coma vòstre Paire celèst es perfièt » [Matèu 5, 48], coma se disiá mai explicitament: « siatz perfièts », perfièts per la gràcia, « coma vòstre Paire celest es perfièt », perfièt per natura, cadun sa mena. Car entre lo Creator e la creatura, tan granda que siá la semblança que se pòt notar, la dessemblança entre eles es mai granda encara. Se donc qualqu'un defend o aprova sus aquel punt l’opinion o la doctrina de Joachim çai dessús mencionat, que tote lo rebutan coma erètge. »

Epòca escolastica: Tomàs d’Aquin

Dins las questions 27 a 43 de la Soma teologica (nomenadas, benlèu improprament, tractant De Deo trino: del Dieu trin) Tomàs d'Aquin resumiguèt tanben la fe trinitària pausant que se podava destriar:

un sol Dieu, una sola esséncia, o substància, o natura;
doas processions: la generacion (del Filh) e l'espiracion (del Sant Esperit), e dos actes nocionals: l'acte de coneissença que constituís lo Filh e l'acte de volontat que constituís l'Esperit;
tres personas: lo Paire, lo Filh e lo Sant Esperit;
quatre relacions: la paternitat, la filiacion, l'espiracion activa (del Paire e del Filh a l'Esperit) e l'espiracion passiva (de l'Esperit al Paire e al Filh);
cinc proprietats: l'innascibilitat (del Paire); la paternitat (del Paire); la filiacion (del Filh); l'espiracion activa (pel Paire e lo Filh); la procession passiva (del Sant Esperit).

Se pòt considerar tanben qu'en Dieu i a dos actes nocionals: l'acte de coneissença que constituís lo Filh e l'acte de volontat que constituís l'Esperit.

En Dieu tot es un car i a pas oposicion de las relacions. Las tres personas agisson de biais inseparable a l'exterior d'elas-meteissa.

Al subjècte de l'apropriacion, consistís a atribuir a una sola Persona una proprietat (per exemple la creacion atribuïda al Paire) qu'es en realitat comuna a las tres Personas divinas.

Epòca modèrna e contemporanèa

La Reforma torna pas sul dògma trinitari, mas l'independéncia al respècte de l'autoritat de la Glèisa favorisa las interpretacions personalas dins una perspectiva de teologia "umanista" puèi "liberala". Lo protestant Karl Barth e lo catolic Karl Rahner, subretot, reagiguèron per li redonar sa preeminéncia, l'un centrat suls mòdes de la revelacion, l'autre diferenciava, per constatar que se confondon, la Trinitat de Dieu (immanenta) e aquela qu'aparéis a l'òme ("economica"); n'es de meteis pels autres teologians per exemple ortodoxes, aqueles darrièrs insistissent sus la transcendéncia divina. Per Hans Urs von Balthasar, sj, tota la Trinitat es implicada en Jèsus-crist e la crotz realiza analogicament çò que s'i verifica dins l'amor e lo don, pendent que lo teologian luterian Rudolf Bultmann dona lo sieu vejaire de la cristologia.

Posicions actualas de las Glèisas

Glèisa catolica e Glèisa ortodòxa

Dins lo catolicisme, coma dins las Glèisas dels sèt concilis, es un dels dògmas centrals del cristianisme: Cesari d'Arle († 542), un dels Paire de la Glèisa, escrich alara dins son Expositio symboli: "La fe de totes los crestians repausa sus la Trinitat".

Totes los batejats crestians d'aquelas Glèisas e tanben aquelas eissidas de la Reforme, o son "al nom del Paire, de Filh e del Sant Esperit", segon la formula qu'acaba l'Evangèli segon Matèu

Per mòstrar son importança dins la fe e soslinhar lo caractèr inconcevable per l'esperit uman de la realitat divina, los catolics parlan sovent del mistèri de la Trinitat, al sens de vertat de fei non accessible a las luces de la sola rason umana. Es l'un dels tres principals mistèris amb la Redempcion e l'Incarnacion.

Dins la Glèisa Ortodòxa:

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Resumit de la fe catolica sus la Trinitat

Existís un sol Dieu personal, transcendent al mond que conten en el totas las perfeccions. Es omniscient, omnipotent, e es l’Amor.

I a en Dieu tres personas, lo Paire, lo Filh e lo Sant Esperit, que nos son reveladas per l’incarnacion del Filh e pel mandadís del Sant Esperit. Possedisson l’unica natura divina e es la divinitat entièra e indivisibla qu'es en caduna de las personas, dins lo Paire, dins lo Filh e dins l’Esperit. Entre las tres personas divinas existís un distinccion reala, que se fonda pas que sus las relacions mutualas qu'aquelas personas entretenon entre elas. Lo Paire ten d'esperel la natura divina. Lo Filh procedís del Paire per generacion eternala. Lo Sant Esperit procedís del Paire e del Filh, o encara del Paire pel Filh, coma d’un sol e meteis principi, que son un sol Dieu.

Lo Paire, lo Filh e lo Sant Esperit se compenetran mutualament dins la mai perfiècha circumincession d’Amor, en grèc: pericorèsi, e agisson per una sola e meteissa operacion sul mond, fòra d’eles.

Lo mond intèrne de Dieu (òbras ad intra) nos es conegut pas que per lors òbras extèrnas (ad extra), es a dire per la creacion, l’incarnacion, la redempcion e lo mandadís de l’Esperit. Las òbra ad extra de Dieu imitan las processions intèrnas e nos parlan d’elas.

Lo mond de Dieu, aquel de la Trinitat, es una perfièta vida d’Amor e d’unitat, Amor e unitat essent correlatius.

Glèisas eissidas de la Reforma

Las Glèisas protestantas son trinitarianas coma ne testimònia l'article primièr de la confession d'Augsborg (luteriana), l'article 6 de la confession de La Rochèla (reformada) o lo primièr dels trenta e nòu articles de la Glèisa anglicana. Al sègle XVI, per aver negat aquel article, Michel Servet foguèt enviat al lenhièr, dins la Genèva de Jean Calvin.

A l'ora d'ara, la situacion es diferenta segon que s'agís de las Glèisas americanas, mai sovent evangelicalistas o de las Glèisas del corrents istorics, mai sovent europèus. Dins aquel darrièr corrent, lo Libre examen predomina de biais que la problematica es mens de creire en la doctrina de la Trinitat que d'aver una posicion al subjècte.

Dins la Communion anglicane, los fidèls d'aquela Glèisa benefician de la libertat de consciéncia dempuèi un sinòde dels ans 1980; çò que los met dins una situacion identica a aquela dels fidèls de las autras Glèisas europèas.

D'autors protestants fan observar que la Trinitat es pas dins lo Novèl Testament (al mens se s'exclutz lo còmma joanic çai dessús). Ne resulta que lo debat teologic contunha obrissent de perspectivas e de teologias crestianas non calcedonianas.

Quand aquelas Glèisas an una posicion contrastada sus las confessions de fe, se sonan Glèisas non confessantas per manifestar que, per lors fidèls, pas cap de dògma es un punt central de la vertadièra fe. La teologia d'aquelas Glèisas considèra que quin que siá discors donat coma definitiu suls sentiments interiors a Dieu truca la Transcendéncia que li reconeisson los tres monoteismes.

Segur, aqueles corrents coma aquelas Glèisas se vivon pas mens ortodòxes que las Glèisas confessantas o professantas, o l'adesion a una confession de fe es indispensable per èsser membre de la Glèisa. Lo Conselh ecumenic de las Glèisas, que compren coma membres al plen totes los movements crestians eissits de las Reformas e de la Panortodoxia reconeguda coma « Glèisa crestiana » e tanben la Glèisa catolica romana coma membre observator publiquèt un document de fe centrat sul Simbòl de Nicèu^[15] que fa de la Trinitat amb las autras cresenças enonciadas dins aquel simbòl (incarnacion de Dieu en Jèsus-Crist, mòrt e resurreccion, reconeissença soteriologica del bateg) çò que destria una Glèisa crestiana d'una autra cresença, que se pòt reclamar del messatge biblic, mas podent pas èsser reconeguda coma crestiana.

Antitrinitarismes

Los participants al concili de Nicèu èran pas sus una posicion unanima. Arius, un dels tres oposants al credo del concili, es a l'origina de l'arianisme, qualificat d'eretgia per unas Glèisas crestianas occidentalas, mas que coneguèt una granda difusion d'entre los Germans cristianizats, en Africa romana e tanben dins las Glèisas orientalas. Los donatistas, fòrça presents en Africa romana, foguèron pas conviats al concili de Nicèu e partejant donc pas la concepcion de la Trinitat.

A partir de la Reforme, mai d'un corrent de pensada antitrinitarians se formèron. La premièra Glèisa unitariana crestiana nasquèt a sègle XVII, a Nàpols puèi los unitarians percaçats partiguèron cap al Nòrd (Soïssa), puèi cap a l'Èst d'Euròpa (Polònha, puèi Transilvania), fin finala faguèron d'adèptes en Angletèrra.

A l"ora d"ara, mai d'un corrents crestians minoritaris rebutan lo dògma de la Trinitat: La Glèisa de Dieu (Seten Jorn), la Glèisa Unitarista, la Sciéncia crestiana, los Cristadelfs, la Glèisa universala de Dieu, de grops adventistas, l'Antonisme, los movements eissits de l'òbra de Charles Taze Russell (Testimònis de Jeovà, l'Associacion dels estudiants de la Bíblia e l'Associacion filantropica dels amics de l'Òme).

Representacion dins las arts

L'iconografia crestiana utiliza mai d'un biais de representacion de la Santa Trinitat. Aquelas representacions obesisson a d'esquèmas e a d'estructuras conegudas que l'apareisson, o la desapareisson, seguisson l'istòria del dògma^[16].

Las tres fàcia son representadas dins los cèls sovent acompanhat de figuras santas que tresplomban (unes exemples).

En composicion simbolica o geometrica. Refusat per Agustin, lo triangle fuguè reabilitat per Joachim de Flore per representar la trinitat sonque al sègle XII^[17]. Lèu aquela representacion se generalizèt dins l'occident latin.
En composicion triangulara (Jèsus als cèls a drecha del Paire, amb o sens sa crotz, lo Sant-Esperit al centre al dessús) :
- per Luca Rossetti, Trinità Chiesa San Gaudenzio, Ivrea ;
- Hendrick van Balen.
En composicion orizontala (Jèsus als cèls a drecha del Paire, amb o sens sa crotz). Aquela representacions quand figuran tres òmes son dichas triandricas. L'icòna de la Trinitat de Roublev aparten a aquel ensems. Mai sovent los artistas signalan l'unitat de las personas divinas per un vestit comun coma un unic mantèl cobrissent los tres. Se las beson tanben, dins l'Hortus deliciarum datat del sègle XII taulejant. Aquelas representacions an per origina la scena dicha de l'espitalitat d'Abraam. Dins lo tèxte biblic, aquel recep la visita d'àngels. Sant Agustin comentant aquel passatge ditz "tres vidit unus adoravit" : "viu tres, adòra un". la representacion d'aquela scèna es a l'origina de las trinitats triandricas.
- Per Jean Fouquet : santas Oras d'Étienne Chevalier ;
- per Diego Vélazquez (en coronament de la Verge), musèu del Prado, Madrid.
En composicion verticala dich tròn de gràcia (Jèsus mòrt sus la crotz, o sostengut per Dieu lo paire, lo Sant-Esperit entre eles) :
- per Masaccio dins la basilica de Santa Maria Novella a Florença;
- per Andrea del Castagno, fresca de la Santissima Annunziata, Florença.
Las tres fàcias en un sol personatge tricefal (tresplombant un diagrama triangular explicit) :
- per Jeronimo Cosida, Navarra;
- per Gregorio Vásquez d'Arce.

Notas e referéncias

↑ «L’emperaire Constantin, que veniá de reünir jos son unic poder l’ensems del mond roman, convoquèt a Nicèu, en 325, un concili general per tòca de fixar los quita tèrmes del dògma de la Trinitat e definir la divinitat del Filh: engendrat pel Paire, Dieu vertadièr nascut del Diue vetadièr, li consubstancial. ’ L’emplec d'aquel tèrme [consubstancial], figura pas dins las Santas Escrituras e foguèt acceptat pas que jos la constrencha per fòrça evesques orientalq.»
↑ ^2,0 et ^2,1 Dictionnaire critique de théologie, dir.
↑ Lo mot λογος, logos, «paraula», «rason», «pensada», quand il est emplegat per designar Jèsus, es abitualament tradusit per Modèl:Citat, transcripcion du mot latin Verbum que se trapa dins la Vulgata.
↑ Les premiers éléments de la théologie, ŒIL, 1987. Claude Tresmontant
↑ «La formulacion « un Dieu en tres personas » foguèt establida e planament integrada a la vida crestiana e a sa profession de fe a la fin del sègle IV.»
↑ La Sainte Bible [1908], par L. Segond et H. Oltramare.
↑ Le Nouveau Testament, par M. Goguel, H. Monnier, Paris, La Bible du Centenaire.
↑ Commentaire sur le Nouveau Testament, T. II, Évangile selon Jean.
↑ Petit dictionnaire de théologie catholique, Karl Rahner, Herbert Vorgrimler, Seuil, 1970.
↑ Marie-Joseph Nicolas, o.p., Court traité de Théologie, Desclée, 1990.
↑ Revue Réformée, n° 222 – mars 2003 – tome LIV.
↑ M.D. Chenu, La Théologie au XII^e siècle, J.Vrin, Paris, 1957 ^{[réf. incomplète]}
↑ Vejatz lo tablèu recapitulatiu d'aquel débats en Jean Devriendt, Le Psaltérion à Dix cordes de l'Abbé Joachim de Flore, Tome 1, Thèse, Université Marc Bloch, Strasbourg, 2001
↑ http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19720221_mysterium-filii-dei_fr.html.
↑ https://web.archive.org/web/20080724054142/http://www.oikoumene.org/fr/documentation/documents/commissions-du-coe/foi-et-constitution-commission-de/iii-foi-apostolique.html.
↑ François Boespflug, “Le dogme trinitaire et l’essor de son iconographie en Occident de l’époque carolingienne au IV^e Concile du Latran (1215)”, Cahiers de Civilisation Médiévale, Tome XXXVII, 1994, p. 181-240.
↑ Jean Devriendt, « Du triangle au Psaltérion : l’apport de Joachim de Flore à l’une des représentations majeures de la Trinité », Pensare per figure.

[1] «L’emperaire Constantin, que veniá de reünir jos son unic poder l’ensems del mond roman, convoquèt a Nicèu, en 325, un concili general per tòca de fixar los quita tèrmes del dògma de la Trinitat e definir la divinitat del Filh: engendrat pel Paire, Dieu vertadièr nascut del Diue vetadièr, li consubstancial. ’ L’emplec d'aquel tèrme [consubstancial], figura pas dins las Santas Escrituras e foguèt acceptat pas que jos la constrencha per fòrça evesques orientalq.»

[DCT-2] 2,0 et ^2,1 Dictionnaire critique de théologie, dir.

[3] Lo mot λογος, logos, «paraula», «rason», «pensada», quand il est emplegat per designar Jèsus, es abitualament tradusit per Modèl:Citat, transcripcion du mot latin Verbum que se trapa dins la Vulgata.

[4] Les premiers éléments de la théologie, ŒIL, 1987. Claude Tresmontant

[5] «La formulacion « un Dieu en tres personas » foguèt establida e planament integrada a la vida crestiana e a sa profession de fe a la fin del sègle IV.»

[6] La Sainte Bible [1908], par L. Segond et H. Oltramare.

[7] Le Nouveau Testament, par M. Goguel, H. Monnier, Paris, La Bible du Centenaire.

[8] Commentaire sur le Nouveau Testament, T. II, Évangile selon Jean.

[9] Petit dictionnaire de théologie catholique, Karl Rahner, Herbert Vorgrimler, Seuil, 1970.

[10] Marie-Joseph Nicolas, o.p., Court traité de Théologie, Desclée, 1990.

[RR-11] Revue Réformée, n° 222 – mars 2003 – tome LIV.

[12] M.D. Chenu, La Théologie au XII^e siècle, J.Vrin, Paris, 1957 ^{[réf. incomplète]}

[13] Vejatz lo tablèu recapitulatiu d'aquel débats en Jean Devriendt, Le Psaltérion à Dix cordes de l'Abbé Joachim de Flore, Tome 1, Thèse, Université Marc Bloch, Strasbourg, 2001

[14] ttp://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19720221_mysterium-filii-dei_fr.html.

[15] ttps://web.archive.org/web/20080724054142/http://www.oikoumene.org/fr/documentation/documents/commissions-du-coe/foi-et-constitution-commission-de/iii-foi-apostolique.html.

[16] François Boespflug, “Le dogme trinitaire et l’essor de son iconographie en Occident de l’époque carolingienne au IV^e Concile du Latran (1215)”, Cahiers de Civilisation Médiévale, Tome XXXVII, 1994, p. 181-240.

[17] Jean Devriendt, « Du triangle au Psaltérion : l’apport de Joachim de Flore à l’une des représentations majeures de la Trinité », Pensare per figure.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]