Roergàs (sosdialècte)

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Lo roergàs o roergat es un sosdialècte lengadocian parlat en Roergue.

Definicion[modificar | Modificar lo còdi]

Lo roergàs es lo parlar romanic tradicional d'Avairon, aquel departament recobrissent quasi exactament l'espandida de l'ancian Roergue. Constituís un sosdialècte del lengadocian, el meteis dialècte de l'occitan[1].

En 1954 lo canonge Josèp Salvat, autor d'una gramatica occitana, descriguèt lo roergàs atal[2]: «Es situat entre los parlars d'Orlhac, d'Auvèrnhe, de Gavaudan, de Montpelhièr, d'Albigés e de Carcin. De totes aqueles parlars vesins se diferéncia sustot per la fonetica, per la tendéncia a barrar l' a atòna, quitament l' a tonica, en [ɔ], e a transformar l'ò tonica en [wɔ]: se dirà [nɔ'dal] per «Nadal», [kɔm'pɔnɔ] per «campana», [yn 'kwɔp], [lɔ 'fwɔn] per «un còp», «la fònt». S'enseguís un ensordiment continual que torna lo parlar roergàs un pauc pesuc, amb de vocalas sovent indistintas. L'abat Vayssier distinguís los "pateses" en [e] del nòrd (Espaliu), ont se ditz [ej'ma], [pej'ri], [kɔm'pɔnɔ], los pateses en [ɔ] del centre (Milhau e Rodés) ont se ditz [ɔj'ma], [pɔj'ri], [kɔm'pɔnɔ], e los pateses en [a] del sud (Sant Africa e Vilafranca) ont se ditz [aj'ma], [paj'ri], [kam'panɔ].»

Blason de Roergue

En despièch de qualques variantas, coma dins lo terrador del parlar carladesenc, l'ensemble del departament d'Avairon (del Mur de Barrés al Pònt de Camarés e de Najac a Nant) possedís un vocabulari comun.

Istòria de son estudi[modificar | Modificar lo còdi]

Lo parlar roergàs es citat, sota la forma pejorativa de « patois », en junh de 1794 (16 prairial de l'an II) per l'abat Henri Grégoire dins son Rapport sur la nécessité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser la langue française.

L'abat Aymé Vayssier (14 d'abril de 1821, Canet d'Òlt - 27 d'agost de 1874, Recolas e Previnquièiras), dins son Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, presenta notadament:

  • Un estudi de las 23 letras de l'alfabet e la prononciacion de caduna;

Puèi, en abordant directament l'estudi del parlar roergat:

  • son rapòrt amb lo latin, l'italian, l'espanhòl, l'anglés,
  • los repròches que li son faits e los merits que li cal reconéisser,
  • los autors locals que l'an escrit,
  • l'ortografia a adoptar aitant que las règlas gramaticalas a aplicar.

Un dels autors occitans màgers qu'escriguèt en aquesta varietat foguèt Joan Bodon.

Demest los autres escrivans importants del país conven de citar l'abat Justin Besson, Enric Molin e Calelhon.

Fonologia[modificar | Modificar lo còdi]

Otra la barradura de la vocala a dels parlars del Nòrd o del Centre de Roergue e la diftongason de la ò tònica senhaladas per l'abat Salvat, se pòt remarcar las particularitats foneticas seguentas:

  • Confusion gaireben generala entre b e v (betacisme), manten del fonèma [v] solament dins qualques mots tals coma Norvègia, vèlo, Velux™, vèrbe, Veronica.
  • Amudament frequent de la consonanta g intervocalica, sustot al vesinatge d'una i, coma dins los mots aiga, brigalh, diga-me, ligam, agost, fogassa, Entraigas que venon donc aia, brialh, diá-me, liam, òst, foassa, Entraias o per error Entralhas.
  • Las letras j e g davant e o i son generalament prononciadas [d͡ʒ] mas la prononciacion non africada [ʒ] es correnta en Aubrac.
  • Tendéncia en Aubrac a transformar d'unes e e qualques diftongs ei en i coma dins los mots cencha, dimenge, melhor, penchenar, penjar, vendenhas, coneissença, a reveire, veire (vèrb e nom) que venon cincha, diminge, milhor, pinchinar, pinjar, vendinhas, conissença, al revire, vire.
  • Mania, mai o mens recenta segon los cases, qu'an de locutors a ajustar de c o d's dins d'unes mots ont ne cal pas: L'oncle Èli es partit ièrc pel trenc de París. De qual despartament venes, tus? Tornarai dissabtes. Lus terrencs son pas gaires planièrs. La cana metrica fa dos mèstres.
  • Transformacion de la sillaba al d'unes mots en diftong au. Al sègle xx se podiá ausir de còps autre, quauques, cantaués en plaça d'altre, qualques, cantalés mas totjorn alçar, Altan, Aubrac e pas jamai auçar, Autan, Albrac.
  • Realizacion indeferenciada en [ju] dels diftongs eu , iu, ion e del triftong ieu.

Morfologia[modificar | Modificar lo còdi]

La redaccion d'aqueste article (o seccion) necessita d'unes melhoraments.
A verificar per un natiu o especialista de Roergue


  • Lo plural dels mots es sensible coma dins totes los parlars lengadocians mas es redoblat a la fin d'unes mots masculins acabats per una l. Aquelses ostals bèlses son mai decorats que pels Nadals d'un còp èra.

  • Tendéncia dels locutors a acordar de mots invariables de costuma tals coma cap, plus, pro, mai, tant... De flors rojas ? N'i a pas capas, n'i a pas plussas, n'i a pas prossas. I a pas maites cotèls dins lo tirador. De fedas sul causse n'i a tantas.

  • Conjugason influenciada pel modèl auvernhàs en Aubrac. Exemples al present de l'indicatiu:
    • Avure (aver), v.tr. e aux. Ai [aj], as [as], a [ɔ], avèm [ɔ'bɛn], avètz [ɔ'bɛs], an [ɔw]. Cal avure d'argent per crompar 'quò.
    • Èstre, v.tr, int. e aux. Soi [su], siás ("ès" es desconegut), es, sèm, sètz, son. Soi pas estat professor.
    • Parlar, v.tr. Parle [ˈparle], parlas [ˈparlɔs], parla [ˈparlɔ], parlam [pɔrˈlɔn], parlatz [pɔrˈlaj], parlan [ˈparlu]. Parle mal anglés.
    • Anar, v.int. Vau [baw], vas [bas], va [bɔ], vam [bɔn], vatz [baj], van [bɔw]. Vam anar a la fièira.
    • Ausir, v.tr, conjugason non incoativa. Ause, auses, aut, ausèm, ausètz, auson. Te cal cridar qu'aut pas res.
    • Causir, v.tr, conjugason incoativa. Causisse, causisses, causitz, causissèm, causissètz, causisson. Causisse lo chaudèl per anuèch.
    • Saupre, v.tr. Sabe (sai-pas [sɛj'pa(s)]), sabes, sap, sabèm, sabètz, sabon. Sai-pas quand tenèm uèi.
    • Prendre o prene, v.tr. Prene, prenes, pren, prenèm, prenètz, prenon. Pren tròp de tabat.

  • En Aubrac totes los gerondius s'acaban en -ent. Los gerondius dels vèrbes çai sus venon: en ajent, en estent, en parlent, en anent, en ausent, en causissent, en sachent, en prenent.


Çai jos qualques autres exemples de particularitats:

  • Ce / ço: pro.demo, çò tonic / çò atòn. «Fai ce que volràs » ço diguèt Rabelais.
  • En(d'), (d')endont, d'olant: adv.int, ont, d'ont. En vas? En d'avèm lo cat? (En insistint: D'endont sètz? D'olant venètz?).
  • Ieu [ju], tu, el/ela, nantres/nantras, vos/vautres/vautras, elses/elas: pron.pers, formas emplegadas en Aubrac. S'i a pas de Rei en França, nantres i renharem.
  • Ladon, d'olant: pron.rel, ont, d'ont, « — En vas?
    — Me'n tòrne d'olant vene.
    — Endont?
    — A 'Spaliu, ladon ère aqueste matin!
    »
  • Los / las: art.def.pl.m/f. En Roergue central la s de los / las s'aflaquís davant las vocalas e se vocaliza davant d'unas consonantas. [luz] òmes, [lɔj] femnas, [luj] nebots, [lɔz] ainadas, [lus] cans, [luz] braus, [lɔz] anhèlas, [lɔj] vacas...
  • Lus / las: art.def.pl.m/f, los / las. En Aubrac, la forma modèrna de l'article càmbia atal segon lo fonèma que lo sèc. [lyz] òmes, [lɛj] femnas, [ly] nebots, [lɔz] ainadas, [lys] cans, [ly] braus, [lɔz] anhèlas, [lɛj] vacas...

Sintaxi[modificar | Modificar lo còdi]

La redaccion d'aqueste article (o seccion) necessita d'unes melhoraments.
A verificar per un natiu o especialista de Roergue


La sintaxi del roergàs s'aluènha pas gaire de la del lengadocian descricha dins la Gramatica occitana segon los parlars lengadocians.

Lexic[modificar | Modificar lo còdi]

Lo lexic roergàs conten de mots manlevats a l'auvernhàs, qu'en Aubrac son encara mai nombroses: bien a luòc de plan o encara chaique o chai (a la fin d'una frasa) per dire saique.

Çai-jos d'autres mots ausits entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx e que se tròban pas totes dins lo diccionari de l'abat Vayssier[3]:

  • Anglòna [ɔŋ'glwɔ.nɔ], -s: n.f, avelana, auglana; Las vaissas del fons de l'òrt son cubèrtas d'anglònas.
  • Aüc, -s: n.m, cridadissa dels vaquièrs dins las montanhas; Se sinhalèt al luènh per un aüc.
  • Bèl, -ses, -a, -as: adj.q, grand; Mos fraires son pus bèlses qu'ieu.
  • Bèlcòp: adv, plan, fòrça, bravament; I a bèlcòp de fruches suls aubres aquesta annada.
  • Cabriboc, -s: n.m, cabra estèrla, omosexual (pejoratiu); Se maridarà pas jamai qu'es un cabriboc.
  • Cambaiat, -s [kɔmbɔ'jat͡ʃ], cambaiada, -s, adj.q o p.p.: mascarat, bochard; Nos sèm cambaiats en cambient la ròda de la remòrca.
  • Canís, -ses, -sa, -sas: adj.q, coleric, renós, enervat; Lo trace es canís que fa las dents; Las moscas son canissas uèi, fissan ambe l'auratge.
  • Carvalin [karbɔ'li] o [kɔrbɔ'li], -s:n.m, calivari, de l'auvernhàs charvalin; Malcontents d'aquel maridatge, lus vilatgeses lor faguèron un carvalin lo ser de la nòça. Sarrabastal, bruch intens; Fa de carvalin a mièjanuèch ambe sa mòto.
  • Còrcoissor, -s: n.m, cremason (cremadura d'estomac); Ai còrcoissor.
  • Chas: prep, a cò de; Cadun dintra chas se.
  • Cuècha, -s: n.f, aligòt; Vam manjar una brava cuècha.
  • (Di)luns, (di)mars, (di)mècres, (di)jòus, (di)vendres, (dis)sabte(s), diminge: n.m, jorns de la setmana; Prèsta-me ton carri per deman, te lo tornarai lo sabtes que ven.
  • Embludar [emply'da]: v.tr, oblidar; Ai embludat lo pòrtafuèlha.
  • Escarcinar: v.tr, inquietar, daissar pas tranquil; Ma sòrre jova m'escarcina.
  • Far: v.tr, far; v.int, jogar; Lus vesins fan a las quilhas.
  • Flamandijar: v.tr, calinhar, amanhagar, careçar; Arrèsta de flamandijar aquel canhon de caça que puèi ne farem pas res!
  • Flamant, -s, -da, -das: adj.q, calinhós, amistós; Lo nòstre pichòt enfant es flamant.
  • Gavach, -es, -a, -as: n, Loseròt e mai particularament maquinhon de Gavaudan; La fièira de La Guiòla pòt començar que lus gavaches son arribats.
  • Gente, -es, -a, -as: adj.q, bèl, polit; Aquelas flors son pro gentas.
  • Grand, -s, -a, -as: adj.q, grand dins los idronims, odonims, toponims e dins los noms dels membres de la familha (francismes) o encara dins los noms pròpris; Tamèsi es lo pus grand flume de Granda Bretanha; La Carrièira Granda es pas tan bèla qu'aquò; Lo grand fraire e la bèla-sòrre son anats veire las Aias-Grandas de Versalhas.
  • Jacassar: v.i, francisme per barjacar; Lus joves an jacassat pendent tota la messa al fons de las tribunas.
  • Jispre, -es, -a, -as: adj.q, aspre, ispre; Aquel vin es jispre.
  • Lèca-padena: loc.nom.inv, golaud, gròs manjaire; Aquel lèca-padena aviá tant de talent que nos a pas res daissat!
  • Majofla, -s: n.f, majofa, fraga; Ieu aime las [lɛj] majoflas de Sent Ginièis.
  • Mèra, -s / pèra, -s, n.f/m, prèire ordenat / religiosa annadida (francismes); Lo pèra e los enfants del catechisme fuguèron reçauputs per la mèra superiora de l'abadiá de Bonaval. Familiarament, parents annats que son pas los d'aquel que parla o que canta; Mon paire es partit a la pesca ambe lo pèra Miquèl; Chas la mèra Antoèna, i a de bon vin blanc!
  • Pachinar: v.tr, porquejar, patejar amb las mans lordas, brutas; Arrèsta de pachinar aquel vase en cristal!
  • Patanon, -s: n.m, trufa (patana) pichona; Aquelses patanons son bons a la padena.
  • Petita, -s: n.f, mena de tripon; Tripons d'Aurilhac, petitas de La Guiòla, trenèls de Milhau, tot es bon.
  • Picoral, -s: n.m, pic verd, picarlhàs; Nantres en bas apelam lo picoral l'aucèl de la plèja.
  • Pipat, -s: n.m, papach d'un aucèl; Aquelses pijons avián lo pipat plen.
  • 'Quò: pron. dem., aferèsi pas sistematica de aquò; «— Bonjorn, 'quò va?
    — Aquò se manten»
    .
  • Rabala-saca: loc.nom.m, pòrtafais (pejoratiu), del vèrb rebalar; Es pas qu'un rabala-saca!
  • Sanicar: v.int, pèrdre de temps; T'esperam! De qué sanicas?, v.tr, bricolar maladrechament; Arrèsta de sanicar aquel utís que lo petaçaràs pas!
  • Sauva-raça: loc.nom.m, filh unic; Esperam un sauva-raça. Se ditz tanben d'una planta en via de disparicion; Aquel pè vièlh de tomatas es un sauva-raça.
  • Se-si-nani: loc.adv, absoludament; Jovenet voliá venir postièr se-si-nani.
  • Siòu, -s: n.m, francisme que designa un ferrat modèrn; Un siòu de plastic o d'alú es bèlcòp pus leugièr qu'un farrat de boès e de fèrre.
  • Som-som [sun.sun]: n.m, fanga entretenguda puèi amassada per carrièras un còp èra; Quand comencèt la guèrra, lus Santcosmenèls fasián encara lo som-som.
  • Talinar: v.int, esitar, trantalhar, pèrdre de temps; Quand lo pepin vigèt la sèrp sus la tauvera, talinèt pas, amassèt lèu l'agulhada per la tuar.
  • Tèç, tèces: n.m, tèst de veire o de terralha, mot manlevat a l'auvernhàs o al vivaroalpenc benlèu; I a de tèces al plancat qu'i avèm copada una botilha. Tròç d'esplech; Aquel tèç ven de la rèssa. Maquina usada; Podèm pas mai escodre amb aquel tèç. Al sens figurat, persona desagradiva (pejoratiu); Aquel vièlh tèç rondina tot lo temps.
  • Tison, -s: n.m, coquin; Aquel trace es un tison.
  • Trace, -s / traça, -s: n.m/f, enfanton o nena; Lo trace qu'es trace!
  • Tréfon, -s / trufe, -s: n.m, trufa (patana), del vèrb trefonar; Tu dises tréfon e ieu trufe.
  • Vèdre, -s, -a, -as: adj.q, reguèrg, regde, ruf, dur; Aquelas cotèlas son tròp vèdras per la sopa. En Aubrac, balès, fòrt; L'enfant es pas encara pro vèdre per nos adujar a la bòria.
  • Vivre: v.int, viure, francisme utilizat a l'infinitiu per remplaçar viure que se compren beure en roergàs; Ara me cal vivre sol.
  • Voí [bwi], voí-voí: adv e loc.adv, òc, òc-ben, «voui» es atestat al mièg del sègle xix dins lo diccionari del Doctor Onorat; «– Vendràs trabalhar deman?
    – Voí.
    – Ne siás segur?
    – Voí-voí!
    [4]

Expressions[modificar | Modificar lo còdi]

Expressions ausidas entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx[3]:

  • Vira que viraràs, a Rodés totjorn montaràs o Roda que rodaràs, a Rodés totjorn tornaràs: maxima populara.
  • Lòng coma Mandalhas: se ditz de quicòm que sembla tan long coma lo vilatge de Mandalhas que s'estira pel caminòl que non jamai s'acaba per lo que lo puja.
  • Cada cent ans la mèma vaca brama dins l'estable: frasa per illustrar un constat d'atavisme.
  • Luna me(r)cruda, femna barbuda, cada cent ans n'i a pro amb una: provèrbi cargat de supersticion.
  • De la raça lo can caça: los cans fan pas de cats, sembla sos aujòls o fa coma eles.
  • Trobariás pas d’aia a z’Òlt: tròbas pas jamai res, i veses pas gaire (aia per aiga).
  • Siás totjorn lo primièr pòrc al nauc! Passas totjorn davant tot lo monde.
  • Diá-me? Te sovenes d'antan? Quand la pola blanca te caguèt sul frònt! Monològ adreçat a taula a un barjacaire pretensiós per lo far calar.
  • A cada pic son ascla: cada tustada fa un soc, se ditz davant un trabalhador adrech.
  • Nos vòl dire tu: se ditz quand quauqu'un comanda sens o far semblant.
  • Qual comanda? L'ase o Martin? Expression d'autoritat davant una bèstia que reganha.
  • Avèm pas lo temps de sanar que deman tuam lo pòrc: biais imatjat de dire que sèm terriblament en retard.
  • A cent ans de diminge: es una persona plan vièlha.
  • Es pro vièlh per far un mòrt: se ditz d'un vièlh qu'a pas jamai rendut lo mendre servici a degun.
  • Far las telas: bolegar pès e mans, convulsions de l'agonia.
  • Lo nas li fuma pas pus: tant val dire qu'es mòrt (pejoratiu).
  • Far d'açai alai: anar d'un costat e de l'autre, trantolar bravament.
  • Per quicòm o per quicòm mai: per una rason o per una autra.
  • A Nadal lus jorns alòngan d'un salt de gal: maxima populara.
  • Rojairòla del matin, plèja pel despartin: prevision meteo de l'Aubrac (plèja per pluèja).
  • L'altan de la nuèch passa pas lo puèg: l'autan de la nuèch dura pas gaire, prevision meteo.
  • Plòu a gadas: plòu a ferrats, plòu a vèrsa.
  • I a pas de sabte sens solelh ni mai de vièlha sens conselh: cal escotar los ancians qu'an totjorn quicòm a nos aprene (interpretacion modèrna).
  • A cadun son gost, la mèrda a lo sieu: nos cal acomodar de las causidas dels autres e mai se nos semblan marridas.
  • De qué se passa a Laubenc? Frasa equivalenta a la de Bugs Bunny: Eh... What's up, doc? Laubenc es una bòria del Cairòl.
  • I a malgasta! / Malgasta i es! Aquò vira mal (del vèrb malgastar).
  • En siás? Ont ès? Question pausada a un mainatge o un can que sembla endormit o desorientat.
  • Dieu me damne! Macassiu! Macariu! Eufemismes per pas dire macarèl!
  • Fai tirar! En avant!
  • Ten-te regde!
  • Terré bogre!
  • Mainatjatz-vos! Tenètz-vos fièrs!

Bibliografia[modificar | Modificar lo còdi]

  • Josef Aymeric, Dialecte rouergat [legir en linha]
  • Joseph-Pierre Durand, Études de philologie linguistique aveyronnaises [legir en linha]
  • Marcelle Sabatier, Le parler de l'Aveyron, Ed. Lacour, 1996, 95 paginas
  • Aimé Vayssier, Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, 14,8 x 21 cm, broché. Reimpression de l’edicion de Rodés, 1879 [legir en linha]
  • Hans Stroh, Remarques sur l'emploi du pronom personnel sujet en rouergat moderne, RLiR t. 35 n°139-140, 271-278, actes del VIen congrès international de langue et littérature d'oc et d'études franco-provençales, Montpelhièr 25-30 d'agost de 1970, 1971
  • Hans Stroh, L'accord du participe passé en occitan rouergat et en français : étude comparative. Rodés, Grelh Roergàs, 2002
  • 200 ans de littérature occitane millavoise. De Claude Peyrot à Georges Girard, Grelh roergàs, n°14, 1976

Ligams extèrns[modificar | Modificar lo còdi]

Referéncias[modificar | Modificar lo còdi]

  1. Domergue Sumien, Classificacion dei dialèctes occitans, Ais de Provença, Linguistica occitana 7, setembre de 2009, 56 p.
  2. Abbé Joseph Salvat, L'abbé Bessou, Toulouse, Collège d'Occitanie, 1956, p. 6 & 7
  3. 3,0 et 3,1 Remembres de Bernieyrou amassats aicí en 2023
  4. Lo darrièr locutor roergàs d'aquel advèrbi conegut de Bernieyrou moriguèt en 1979.