Libèria
| Libèria | |
| Republic of Liberia | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn Republica | |
dels Estats Units | |
Data 26 de julhet de 1847 | |
• Totala 111 369 km² | |
• Aiga , % % | |
• Totala (2016) 4 299 944 ab. | |
modificar  |
Libèria, oficialament la Republica de Libèria (en anglés: Republic of Liberia), es un país de l'oèst d'Africa. Confronta Guinèa e Sierra Leone al nòrd, e la Còsta d'Evòri a l'èst. Es bordat per l'Ocean Atlantic al sud e a l'oèst. Sa capitala es la vila de Monròvia e lo gentilici es liberian -ana.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Originas e fondacion
[modificar | Modificar lo còdi]
Coma per la màger part deis estats d'Africa de l'Oèst que son alunchats de la vau de Nigèr, l'istòria de Libèria es fòrça mau coneguda avans l'arribada dei Portugués au sègle XV. I trobèron de Mandés e de Krus que vivián de la produccion de ris e de la pesca. En causa de son clima fòrça inespitalier, la region interessèt gaire leis Europèus.
En 1822, lo luòc foguèt donc chausit per la Societat estatsunidenca de colonizacion per i fondar un establiment destinat ais esclaus liberats. S'i turtèron a l'ostilitat de l'environament e deis autoctònas mai capitèron de s'i mantenir. En 1833, un autre establiment similar, dich Maryland, foguèt fondat au sud. En 1847, leis abitants de la colonia adoptèron una constitucion e se proclamèron independents. Lo país novèu foguèt dich Libèria e fusionèt ambé Maryland en 1857.
Lo Libèria independent
[modificar | Modificar lo còdi]De l'independéncia a la Segonda Guèrra Mondiala
[modificar | Modificar lo còdi]L'independéncia de Libèria foguèt aisament reconeguda per lei principalei poissanças (franc deis Estats Units d'America qu'esperèron fins a 1862). Una societat de tipe coloniau, dominada per lei Liberians Americans (22 000 personas en 1900), se formèt rapidament. De negociacions ambé França e lo Reiaume Unit permetèron de fixar lei frontieras dau país entre 1885 e 1910. Pasmens, Libèria aviá ges de ressorsas e deguèt utilizar divèrseis expedients per mantenir son existéncia (emprunts, tracha negriera illegala[1]... etc.).
La situacion se melhorèt a partir de la concession de plantacions d'eveas a la companhiá estatsunidenca Firestone en 1926. Lei revenguts d'aquela activitat permetèron d'equipar l'armada nacionala que poguèt sometre lei tribüs indigènas e prendre lo contraròtle efectiu dau territòri dins lo corrent deis annadas 1930. Durant lei dos conflictes mondiaus, Libèria jonhèt lo camp aliat còntra Alemanha. En particular, la Segonda Guèrra Mondiala permetèt de desvolopar lo país car l'industria estatsunidenca aviá besonh dei resèrvas de cauchó liberianas (construccion de rotas, de pòrts... per leis Estatsunidencs).
De William Tubman a William Tolbert
[modificar | Modificar lo còdi]Elegit president en 1944, William Tubman dirigiguèt lo país fins a sa mòrt en 1971. Gràcias a la descubèrta de ressorsas naturalas importantas, especialament de jaciments de fèrre, divèrsei companhiás estatsunidencas s'installèron dins lo país que conoguèt un periòde de prosperitat. Tubman aprofichèt la situacion per integrar lei populacions indigènas a la societat liberiana e li donar lo drech de vòte en 1963. Pasmens, a partir de 1966, se turtèt a de movements sociaus dins lei plantacions e venguèt pus autoritari. De mai, sei mandats successius veguèron lo desvolopament creissent de la corrupcion e dau nepotisme au sen de l'aparelh d'Estat.
Foguèt remplaçat per William Tolbert que gardèt lo poder fins a 1980. Pasmens, sota sa presidéncia, lei problemas de corrupcion s'agravèron e la situacion economica generala comencèt tanben de se desgradar. Incapable de redreiçar l'economia, foguèt reversat en 1980 per un còp d'estat militar.
Lo regime militar
[modificar | Modificar lo còdi]Lo sergent — autoctòn — Samuel Doe foguèt la figura principala dau regime militar. L'èx-president William Tolbert e plusors ministres foguèron rapidament executats mai lo regime novèu, dominat per lei Krahns, foguèt totalament incapable de resòuvre lei problemas economics liberians. Sota la pression de Washington, legitimèt son poder ambé l'adopcion d'una constitucion. En 1985, foguèt menaçada per una insureccion organizada per de Gios e de Manos. La repression foguèt saunosa mai descoratjèt pas lei movements d'oposicion.
La premiera guèrra civila
[modificar | Modificar lo còdi]La Premiera Guèrra Civila de Libèria durèt de 1989 a 1996 e entraïnèt la mòrt de 200 000 personas. Acomencèt en 1989 quand un ancian foncionari dich Charles Taylor formèt lo Frònt Nacionau Patriotic de Libèria (NPFL). Obtenguèt rapidament lo sostèn de Gios e de Manos e comencèt la lucha armada a partir dei Monts Nimba. D'autreis insureccions jonhèron la guèrra civila e leis estats africans de l'ECOMOG mandèron una fòrça per assaiar d'estabilizar la situacion.
En 1990, lo NPFL arribèt dins lo relarg de Monrovia protegida per lei fòrças de l'ECOMOG. Assaiant de quitar la vila, Samuel Doe foguèt capturat per lei rebèls de Prince Johnson e executat. Puei, lei diferents camps s'encalèron dins de combats indecís.
En 1995, de negociacions permetèron de conclure l'Acòrd d'Abuja que permetèt d'arrestar lei combats principaus — certanei regions conoguèron pasmens d'afrontaments fins a 1996 — e d'organizar d'eleccions. En 1997, gràcias a una campanha d'intimidacion, Charles Taylor foguèt elegit a la presidéncia. Establiguèt un regime autoritari e lei tensions tornèron aparéisser rapidament.
La segonda guèrra civila
[modificar | Modificar lo còdi]La Segonda Guèrra Civila de Libèria durèt de 1999 a 2003 e causèt la mòrt de 150 000 personas. Foguèt entraïnada per lo maucontentament generau suscitat per lo regime autoritair e corromput de Charles Taylor. Acomencèt ambé l'insureccion dins lo nòrd dei Liberians Units per la Reconstruccion e per la Democracia (LURD). S'agravèt en 2003 ambé l'insureccion dins lei país krahns dau Movement per la Democracia en Libèria (Model).
Afeblit per lei sancions internacionalas decididas en causa de son sostèn a la rebellion de Sierra Leone — copable de crimes còntra l'Umanitat — Charles Taylor foguèt assetjat dins la capitala en 2003 e obligat de s'exilar. Puei, foguèt arrestat e jutjat per crimes de guèrra e crimes còntra l'Umanitat. En parallèl, de negociacions organizadas per la CEDEAO permetèron de signar un acòrd de patz.
Libèria dempuei 2003
[modificar | Modificar lo còdi]Dempuei 2003, Libèria es en cors de reconstruccion mai la situacion se melhora gaire. De 2003 a 2006, foguèt dirigit per un president de transicion, Gyude Bryant designat per lei venceires de la guèrra e sostengut per una mission dei Nacions Unidas.
En 1995, d'eleccions liuras permetèron l'eleccion de l'economista Ellen Johnson Sirleaf a la tèsta dau país. Sota sa direccion, lo país obtenguèt la levada progressiva dei sancions internacionalas e l'annulacion d'una partida gròssa de son deute. Capitèt tanben d'atraire de companhiás internacionalas interessadas per sei ressorsas naturalas. Dins aquò, manca totjorn d'estabilitat e la mission de l'ONU es regularament prolongada. De mai, en 2014-2015, una epidemia d'Ebola isolèt Libèria e entraïnèt una grèva crisi economica.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Libèria es una republica presidencialista. Lo president es lo cap d'Estat e de govèrn. Aprèp lo còp d'estat de 2003 i aguèt d'eleccions e Ellen Johnson-Sirleaf venguèt presidenta del país, en 2005.
Actualament, cap de partit a pas la majoritat al Parlament. Lo poder legislatiu se compausa d'un Senat amb 30 membres elegits per de mandats de nòu ans, e d'un Ostal de Representants, amb 64 membres elegits per de mandats de sièis ans.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]
Libèria se tròba en Africa Occidentala, en la còsta de l'Ocean Atlantic.
Lo païsatge liberian se caracteriza per las siás planas costièras, que s'elèvan en un altiplan e d'elevacions de pauca nautor al nòrd-èst del país.
Lo clima es tropical: caud e umid. Los ivèrns son secs, amb de jorns cauds e de temperaturas moderadas per la nuèch. Los estius son umids e embromats, amb de frequentas e intensas pluèjas.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia de Libèria.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas & referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ En 1930, la Societat dei Nacions menacèt de prendre la direccion dau país en causa dau mantenement — mai ò mens desguisat — de l'esclavatge dins lei grands domenis tenguts per lei Liberians Americans.
