Mandragòra

Pels articles omonims, vejatz Mandragòra (omonimia).

Mandragora officinarum

Mandragòra oficinala

Classificacion de Cronquist (1981)
Règne	Plantae
Division	Magnoliophyta
Classa	Magnoliopsida
Òrdre	Solanales
Familha	Solanaceae
Genre	Mandragora

Nom binominal

Mandragora officinarum
L., 1753

Classificacion APG III (2009)

Classificacion APG III (2009)
Òrdre	Solanales
Familha	Solanaceae

La mandragòra o (Mandragora officinarum) es una planta erbacèa vivaça, dels païses de l’entorn mediterranèu, apartenent a la familha de las solanacèas, vesina de la beladòna. Aquesta planta, rica en alcaloíds amb proprietats allucinogènas, acompanha fòrça legendas, los ancians li atribuissián de vertuts magicas extraordinàrias.

Etimologia[modificar | Modificar lo còdi]

Lo tèrme de « mandragòra » ven del latin mandragoras, eissit del grèc μανδραγόρας, deisgnant la planta. L'etimologia del mot grèc es pas segura. Per d’unes, lo mot grèc vendriá del nom de la mandragòra en assirian nam. tar. ira, morfologicament « la dròga (mascla) de Namta », Namta essent un demòni pudent provocant de malautiás. Per d'autres, l'origina viendriá del sanscrit mandros significant « sòm » e agora significant « substéncia ».

Sinonims[modificar | Modificar lo còdi]

Atropa mandragora L., 1759, nom. illeg.	Mandragora foemina Garsault, 1764.
Mandragora mas Garsault, 1764.	Mandragora acaulis Gaertn., 1791.
Atropa humilis Salisb., 1796.	Atropa acaulis Stokes, 1812.
Mandragora autumnalis Bertol., 1820.	Mandragora vernalis Bertol., 1824.
Mandragora praecox Sweet, 1827.	Mandragora neglecta G. Don ex Loudon, 1830.
Mandragora microcarpa Bertol., 1835.	Mandragora haussknechtii Heldr. 1886.
Mandragora ×hybrida Hausskn. & Heldr. 1886.	Mandragora hispanica Vierh. in Osterr. 1915.

Proprietats[modificar | Modificar lo còdi]

Descripcion[modificar | Modificar lo còdi]

La mandragòra mediterranèa presenta un important contraste entre la mata la raiç. La planta, nauta d'un trentenat de centimètres, larga una mala odor. Es una erbacèa banala, gaireben sens camba.

La raiç, bruna a l'exterior, blanca a l'interior, es du tipe pivotant, es sovent lignificat e pòt aténher fins a 60 a 80 centimètres e unes quilogramas. Sa forma sovent antropomòrfa (sas ramificacions li fasent una mena de trachune uman), es a l'origina de fòrças legendas. Se destriava autrescòps de raices « masclas » e « femas », mas aquò a pas cap de realitat botanica, la planta essent pas dioïca. Las plantas d’edat s'enfonçant a mai d'un mètre dins la tèrra e son donc malaisida d’arrancar.

Las fuèlhas son grandas (al maxim 45 cm de long), elipticas cap a obovalas, mòlas, de forma e de talha plan variablas. An un limbe entièr de bòrd sinuòs son espandidas en rosèta sul sòl.

La flòr ten una coròlla formada de cinc petals ligadas a la basa (campanulada) de 12-65 mm de long, de color blanca verdenca, blavenca o porpra. Las 5 etaminas son fixadas a la partiada inferiòra de la coròlla. La florason se debana de setembre a abril, seguent l'abondéncia de las pluèjas.

Dòna la mandragòra de baias jaunas o rojas al madur, de tres a cinc centimètres de diamètre, globulosas o ellipsoïdas. Aquestes fuches chucoses son comestibles en pauca quantitat. Las granas de 2,5 à 6 mm de long, son reniformas, jaunas o brun clar.

Espandiment[modificar | Modificar lo còdi]

La mandragòra es originària del bacin mediterranèu^[1] : Africa del nòrd : Argeria, Marròc, Tunisia ; sud d’Euròpa : Itàlia, Grècia, anciana Iogoslavia, Espanha, Portugal e Orient Pròche : Palestina, Israèl, Jordania, Liban, Siria, Turquia, Chipre. Buta dins los bòscs dobèrts, las olivadas, los èrms e talvèras. Aquesta plant es venguda fòrça rara, quitament dins son airal d'origina. Las populacions son escapilhadas dins lo domèni e quitament vulnerablas, coma aquestas del nòrd d'Itàlia.

Cultura[modificar | Modificar lo còdi]

La mandragòra demanda per se desvolopar un sol prigond, pas peiroses, frescs, mas pas tròp umids. Lo sol deu èsser fòrça ric. L'exposicion deu èsser solelhada.

La semenada se fa a la davalada, dins de pòts pro nauts, o en tèrra; lo substrat deu demorar fresc, e la germinacion, puslèu malaisida, se debana en març de l'an seguent. La planta demora al repaus en junh e julhet, totas las fuèlhas desapareisson alara (cal imperativament marcar lo luòc de las plantas s’es semenada en plena tèrra).

Per far grelhar melhor las granas cal las plaçar al refrigerator tres jorns abans la semenada, permetent de la realizar al començament de l’an amb fins a 100 % de germinacion.

Proprietats farmacologicas[modificar | Modificar lo còdi]

Los analisis^[2] de las diferentas partidas de la mandragòra mediterranèa donèron los alcaloíds tropanics : Los alcaloíds son gaireben totes d’estèrs d'un alcòl tropanic e d'un acid. L'alcòl tropanic pòt èsser: lotropanòl o l’escopanòl (= escopolina), un tropanòl epoxidat es a dire amb un pont oxigèn. Aquestes alcaloíds an la proprietat de se transformar pro aisidament los uns dins los autres.

ALCALOÌds TROPANICS DE LA MANDRAGORE
ESTERS
Nom	Formule	Description
(-)-Hyoscyamine	150x150px	Ester de tropane-3-α-ol et d'acide(-)-tropique
Norhyoscyamine	150x150px	Ester de 3-α-nortropane et d'acide tropique
Apotropine	150x150px	Ester de tropane-3-α-ol et d'acide apotropique
Scopolamine	150x150px	Ester de scopanol et d'acide tropique
Belladonnine	115x115px
Autre alcaloïde
Cuscohygrine	150x150px	2-Propanone, 1,3-bis(1-methyl-2-pyrrolidinyl)-, (R, S)-

La mandragòra dins la cultura[modificar | Modificar lo còdi]

Istòria de las cresenças[modificar | Modificar lo còdi]

Mandragòras mascla e fema. Manuscrit *Dioscurides neapolitanus*, Biblioteca Nazionale di Napoli, començament del sègle VII.

A causa de la forma antropomòrfa de sa raiç, e de sos compausat alcaloíds psicotròps, la mandragòra foguèt associada dempuèi l'Antiquitat a de cresenças e de rituals magics.

Egipte anciana e Orient[modificar | Modificar lo còdi]

Una planta representada sul tròn deToutânkhamon poiriá èsser una mandragòra mas aquesta planta essent pas indigèna en Egipte, aurià calgut que siá estat cultivada. Existís una longa tradicion, venent de l’Edat Mejana, consistissent a identificar a la mandragòra una planta citada dins la Bíblia, del nom de dudaim. Dins le trenten capítol de la Genèsi (complilhada vèrs -440), se fa mencion d'una planta nomenada dûda'îm dins lo tèxte ebriu. Lea, la primièra esposa de Jacòb, aviá arrestat de far d’enfants. Ruben, lor aïnat, pòrta a sa maire de dûda'îm. Raquel, sòrra de Lea, segonda esposa e preferida de Jacòb, demanda a sa sòrre de la li donar. Aquesta accepta pas qu'en cambi de passar la nuèch amb Jacòb, e Raquel consentís. Lea concebèt aqusta nuèch e faguèt naícer Issachar disent que Dieu li aviá donat son salari »,.

Lo tèrme de Dûda'îm pausa sempre lo problèma de sa traduccion als ermeneutas, a causa de sa proximitat amb David, DWD, Doud, « ben aimat »

Antiquitat[modificar | Modificar lo còdi]

Los mètges grècs prescrivián la mandragòra contra la melancolia e la depression. Ipocrates, al sègle V AbC., conselhavan « A las gents tristas, malautas e que volen s'ofegar, fasetz prene lo matin en bevenda la raiç de mandragòra de dòsi mendre que se’n caldriá per causar lo deliri ».

A son discípol Xfnofont, Socrates parla ja dels efièchs sedatius de la planta,, ; Teofrastes, discípol d’Aristòtel, conta que la raiç cura las malautiás de pel e la gota e que las fuèlhas son eficaças per curar las ferridas. Sas proprietats sedativas essent conegudas que dich qu’es bona pel sòm.,,

Sul site turc de l'antica Magnesia del Meandre, d‘escavacions mostrèron un espaci reservat, dins l‘estadi de la ciutat, als preparators de pocions a basa de mandragòra, que donava als atlètas. Al sègle I EC, lo mètge grèc Dioscorides ne fa una descripcion : « I a una espècia fema, negra que se nomena tridaquias, qu’a de fuèlhas mas estrechas e pichonas que la lachuga, d'una odor pudenta e fòrta, escampilhadas sul sol, e tanben de « pomas » semblant a aquestas del sorbièr, jaune pallinel, d'una bona odor, ont dedins i a una grana semblant a aquesta de la pera… Las fuèlha de l'espècia mascla e blanca, que d’unes nomenon morion, son claras, grandas, largas e lissas coma aquestas de la bleda. Sas pomas son dos còps mai grossas, safranosas, largant una odor agradabla gaireben fòrta. Los pastres ne’n manjan e dormisson per un temps. Sa raíç est sembla a la precedenta, mas mai granda e blanca. Tampauc ten de camba… ».

Foguèt identificat l'espècia mascla o blanca coma Mandragora officinarum L. e l'espècia fema o negra coma Mandragora automnalis Bertol., espècia qu’es ara pas pus qu'una forma possibla de M. officinarum L.

Dioscorides enumèra fòrça malautiás que la mandragòra remèdia. Un veire d'una decoccion obtenguda fasent reduire la raiç dins de vin es util « quand se pòtas dormir, o per amortir una dolor veementa, o alara abanç de cauteritzar o copar un membre, per se gardar de sentir la dolor ». La raiç preparada amb de vinagre garís las inflamacions de la pel, amb de mel o d’òli, es bona contra las fissadas de sèrp, amb d’aiga, cura las escòfras e los abcesses. Lo chuc fa venir las menstruas e precipita las jasilhas. Prudentament, Dioscorides avertís contra la toxicitat de la planta « Pasmens, se cal gardar de’n beure de tròp, que [lo chuc] fariá morrir la persona ».

Tanben Plines signala d’indicacions pròchas d’aquestas de Dioscorides. L'usatge coma narcotic e analgesic torna sempre:

« Se garda las fuèlhas dins l’aiga sal, e an mai d'efièch senon lo chuc de las plantas frescas es un dangierós poison ; e encora, tanben conservadas, lors proprietats nocivas pòrtan al cap, quitament per la simpla odor… L'efièch soporific varia amb las fòrças del subjècte; la dòsi mejana es d'un ciati. Se la fa beure tanben contra las sèrps e abanç las incisions e las fissadas per insensibilizar »

Teofrastes signala tanben de proprietats afrodisiacas^[3] e Dioscorides indica qu'èra utilizada per realizar de filtres.

A costat d’aquestas observacions fòrça pertinentas (coneissent ara los compausats actius de la planta), i a dins los tèxtes d'autras consideracions plan déconcertantas per nosaltres. Per exemple, Teofrastes nos indica que pendent la culhida cal

« traçar a l’entorn de la mandragòra tres cercles amb una espasa, talhar mirant cap al levant, dançar a l’entorn de l'autre e dire mai grand nombre possible de paraulas calhòlas possiblas. » (H.P. IX, 8, 8).

Per comprene aquestas practicas estranhas, devèm parlar l'istòrias de las sciéncias ellenas. Fòrça tèxtes sus las plantas que coneissèm de l'Antiquitat essent escrichas per de filosòfs, de naturalistas o de mètges. Los naturalistas estudiavan las quita plantas e insistissián sur l'importança de l'observacion. D'autras, coma los mètges, s'esfòrçan de concebre un apròche experimental permetent d'identificar coma cal las plantas e d'observar lors efièchs terapeutics suls malauts. La constitucion de domènis novèls de coneisséncia scientificas autonòmas se faguèt donc se liberant de la religion e de la mascariá. Mas après las conquistas en Orient Mejan d'Alexandre lo Grand al sègle IV AbC., la pensada magica mesopotamiana e egipciana faguèt una granda avançada en Grècia. « A partir del sègle III AbC. precisament, la seduccion de l'irracional jos de formas diferentas comença a realizar de damatges fins al dedins del mitan que s’interessa a las causa de la ment e a la coneissença del mond » (J. Beaujeu ).

Los mascs pensavan qu'existissián de ligams intims entre los diferents objèctes e los diferents èssers vivents. Per eles, las plantas son d’èssers animats dotats d'una alma, que, estrechament somesas a l'accion de divinitats o de fòrças astralas. Coma los mètges, desiravan curar los malauts mas avián un plan diferenta concepcion de la malautiá. Coma dich Guy Ducourthial « Consideran qu'a pas de causa naturala, mas qu'es enviada als umans per de divinitats per los castigar de lors decas. Per garir los individús malauts, pretendon poder contrénher aquestas divinitats a desviar l'influéncia nefasta que jògan entre eles, mas tanben « mestrejar » un cèrt nombre de plantas qu’a seleccionat, es a dire las sosmetre a lors injonccions e los obligar a abandonar lors proprietats per que ne poscan dispausar a lor grat. Per aténher los objectiu, devon complir un cèrt nombre de gèstes precises e sovent misteriós, prononciar d’incantacions e formulas secrètas e recitar de preguièras particularas, per exemple pendent la culhida de las plantas que cal realizar a de moments particulars ». Lo cercle traçat a l’entorn de la planta crea un espaci magicament enclaus, embarrant la planta e permetent al masc de ne venir mèstre. Los rituals magics donats per Teofrastes son utilizats per Plini lo Vièlh, mas Dioscoridee s'absten de’n parlar. Qu’es una planta magica, la mandragòra es nomenada kirkaia, en referéncia a la masca Circe. Los astrològs atribuiguèron la mandragòra al signe del Càncer(karkinos), que regís lo còrs uman del pitre al ventre. Ne resulta que contraròtla la mèsla, organ responsable de las pujadas de melancolia.

Edat Mejana occidentala[modificar | Modificar lo còdi]

Lo ritual d'arracatge de la mandragòra cambia al començament de l’Edat Mejana e quitament tanben abans en Palestina. Lo culhador de mandragòra qu’entend lo crit espantós que brama la planta a l'arrancar del sol pòt s’embaujar e ne morrir. Se recomanda alara de se tapar las aurelhas amb de cera, de la ligar a un can e atirar l'animal al luènh, la malediccion cairà atal sus l'animal. Los tèxtes^[4] apondon « qu’aquesta raiç ten en se una tala poténcia divina que, quand es extracha, al mèsme moment, tua tanben lo can » (Herbarius Apulei, 1481). Le Quellec fa venir aquesta tradicion del començamet del sègle VI. En l'an 520, le manuscrit de Dioscorides de Viena es illustrat de doas miniaturas que se vei una raiç de mandragòra ligada al còl d'un can mòrt, cai badanta.

Al sègle I, Flavi Josèp aviá ja descrich dins la Guèrra dels Josieus, VII, 6, 183, un ritual identic aplicat a l'arracatge d'una planta que se nomena baaras. La planta es mal identifca e es pas segur que siá de mandragòra coma Hugo Rahner (1954) lo supausèt.

Las precaucions pendnet la culhida son tanben descrich dins los escrichs de Paracelse (1493–1541). Per se procurar la raiç de mandragòra tan perilhosa, caliá de rituals magics. Aqueste qu’arranca la mandragòra sens precaucion, se ven pas baug ausissent los brams de la planta, serà seguit per sa malediccion.

Segon los diferents escrichs descrivent los rituals, se sap que se debanavan las nuèchs de luna plena. Las mandragòras que butan al pe de las forcas se las agradavan que se disián qu’èran fecondadas per l’espèrma dels penjats, lor balhavan vitalité, mas aquestas plantas de las plaças de tortura o de cremacion fasián tanben l'afar. De « prèires » traçavan amb un ponhal ritual tres cercles a l’entorn de la mandragòra e cravavan enseguida per sortir la raiç, la ceremonia essent accompanhada de preguièra e litanias. Una joventa èra plaçada al costat de la planta per li far companh. Tanben se pasava una còrda a l’entorn de la raiç e se ligava l’autre tèrme al còl d'un can negre atalentat que s’exicitava al son del còr. Los prèires cridavan alara al luènh lo can per que tirant sus la còrda arranque la planta. La planta brama pendent l'arrancatge un crit d'agonia insostenible, tuant l'animal e l'òme pauc alunhat de las aurelhas pas tampadas de cera. La raiç vengava magica après lavatge, maceracion e maduracion en linçòl ; representava segon la teoria de la preformacion, l'esbauç de l'òme, « òme pichon plantat » o homonculus. Atal vesiada, demorava fidèla per sempre a son mèster gausissent d'un talisman balhant santat, feconditat e prosperitat prodigiós. Èra venguda fòrça cara a causa del risc a la culhida, aitant mai que la forma èra umana, de preferéncia sexuada per la preséncia de matas plan dispausadas. La celebritat d’aquesta planta ten a la convergéncia de dos factors: de raices antropomorficas eissida de la pichona grana d’òmes penjats, la destinant, segon la teoria de las signaturas, a de pocions e filtres magics dels mascs; un taus en alcaloíds poderosame allucinogèns (Atropina, iosciamina, escopolamina, etc.), permetent a las mascas de volar mercé a lor escoba magica. De notar qu'a l’Edat Mejana, epòca ont la penjament es comuna, es possible qu’aquesta planta nitrofila se desvolopava sota la forca, mercé a l'azòt portat per l’espèrma dels penjats qu’un escanament violent provocavan un giscle ultim.

En Euròpa, se fa a partir del sègle IX dins la literatura medicala la descripcion de narcòsi per inalacion d'une « esponga soporifica » (« spongia soporifera »). Un ensems de receptas anant del sègle IX al XVI e venent de diferents païses es conegut. Fòrça d’aquestes s’encontran dins de manuals de quirurgia e d’antodotaris. La mai anciana coneguda es aqueste de l'Antidotaris de Bamberg, Sigerist ; conten de l'òpi, de mandragòra, de ciguda aquatica e de jusquiam. Al sègle XII, a l’escòla de medecina de Salèrn, Nicolaus Praepositus, presicava tanben dins son Antidotarium l'usatge d'una esponga soporifica dins una operacions quirurgicalas. Èra banhada d'una mescla de jusquiam, de chuc d’amora e de lachuga, de mandragòra e d’èura.

Començament de l'epòca modèrna[modificar | Modificar lo còdi]

Enguent de las mascas

Se trapa tanben a vegada la mandragòra, la beladona e lo jusquiam dins la composicion d'enguents utilizats per las mascas. Una cresença plan espandida als sègles XVI e XVII, desiá que las mascas s'onchavan lo còrs d'un enguent abans de s'envolar dins los aires, a caval sus una escoba o un forcat, per anar al sabbat. Se suggerís que los efièch dels psicoactius aurián estat mai intenses se l’enguent aviá estat introduch dins la vagina, amb un pal o d’un margue d’escoba.

Las accuzacions que menavan las mascas al lenher contenián dos compausants: los maleficis e lo pacte amb lo Diable. L'accion judiciària se dobrissiá sus un planh pels maleficis repetits d'una emmascaira qu’èra censada provocar la mòrt de recents nascuts, far caire la granissa sus las culhidas, etc. L'accuzacion d'assisténcia al sabbat apareissiá mai tard, quand los jutges ecclesiastics prengavan lo dossièr. A l’epòca, totòm cresiá al Diable. Fasiá pas cap d'un dobte, que conclusissent un pacte amb lo Diable, la masca podava complir de maleficis de crénher e obrar a la roïna de la Glèisa e de l'Estat. De desenas de millièrs de mascs e mascas foguèro enviats al lenhièr en plena consciéncia de las autoritats. Sols unes scientifics e mètges umanistas denoncièron aquestas persecucions e ausèron sosténer que lo sabbat èra pas qu'una illusion.

Bibliografia[modificar | Modificar lo còdi]

{{{títol}}}.
(grc + fr) Xénophon (trad. François Ollier), Le Banquet. Apologie de Socrate, Flammarion, 2014 (1re éd. 1961) (ISBN 9782251003344).
Émile Chambry, Émeline Marquis, Alain Billault et Dominique Goust (trad. Émile Chambry), Lucien de Samosate : Œuvres complètes, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2015, 1248 p. (ISBN 9782221109021), « Timon ».
Luc Brisson (dir.) et Georges Leroux, La République, Gallimard, 2008 (1re éd. 2006) (ISBN 978-2-0812-1810-9), « Livre VI ».
Xénophon. Œuvres complètes, trad. Pierre Chambry, Garnier-Flammarion, 3 vols., 1967 :
- T. II : Anabase. - Banquet. - Économique. - De la chasse. - La République des Lacédémoniens. - La République des Athéniens.
Xénophon, L’Anabase. - Le Banquet., Paris, Flammarion, coll. « Classique de poche », 1996 (ISBN 9782080709561).
Théophraste et Suzanne Amigues, Recherches sur les plantes : À l’origine de la botanique, Belin, 2010, 432 p. (ISBN 978-2-7011-4996-7).