Granda Muralha de China
La Granda Muralha es un ensemble de fortificacions chinesas construchas entre lo sègle III avC e lo sègle XVII per marcar e defendre la frontiera septentrionala de China còntra leis incursions menadas per lei pòbles nomadas de l'estèpa eurasiatica. La longor totala dei linhas aganta 21 200 km. Constituïsson l'estructura umana pus importanta tant en longor qu'en massa ò en superficia. Dins aquò, lei diferentei seccions de muralha foguèron jamai utilizadas d'un biais simultanèu. D'efiech, la Granda Muralha conoguèt de periòdes d'extension importanta, principalament durant lei dinastias Han, Sui e Ming, qu'alternèron amb de periòdes d'abandon quasi complèt durant l'Edat Mejana e l'epòca Qing. Uei, au mens 6 200 km de fortificacions son encara observables e la Granda Muralha es venguda un simbòl e una atraccion toristica majora en China.
Militarament, l'istòria de la Granda Muralha es pus contrastada. Obratge fòrça costós, sa construccion mobilizèt de ressorsas importantas (fins a plusors centenaus de miliers d'obriers) per un resultat feble car lei cavaliers nomadas podián aisament contornejar lei barris per intrar en China a partir d'endrechs mens protegits. De mai, podián tanben aprofichar de traïsons per obtenir la dubertura de certanei portaus. Ansin, lei fortificacions empediguèron pas la perseguida deis incursions e d'invasions aguèron regularament luòc fins au sègle XVII, data de la fondacion de la darriera dinastia imperiala chinesa per leis envaïsseires manchós.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Lei premierei fortificacions dau nòrd de China
[modificar | Modificar lo còdi]
La necesssitat de bastir de fortificacions dins la mitat septentrionala de China sembla relativament anciana. Per exemple, la cultura d'Erligang (1510-1460 avC) construguèt un barri de 7 km que sei vestigis agantan encara, en certaneis endrechs, una autor de 10 m. Pasmens, aqueu besonh de proteccion venguèt primordiau a partir dau sègle VIII avC durant lei Periòdes dei Primas e deis Autonas e dei Reiaumes Combatents. Trocejada entre diferents principats feudaus, China foguèt lo teatre d'afrontaments mai e mai violents que mobilizèron de centenaus de miliers d'òmes au sègle III avC[1]. De mai, tre lo sègle IV avC, de pòbles nomadas eurasiatics comencèron de menar d'incursions còntra lo territòri chinés. Renovelant aqueu tipe d'expedicion durant cada periòde de feblessa chinesa, lei pilhards èran principalament interessats per lei produchs malaisats de produrre dins l'estèpa (produchs agricòlas...) mai podián tanben capturar d'esclaus, destrurre de vilas ò chaplar de populacions importantas[2]. D'efiech, format de plans sensa relèu important, lo nòrd de China es fòrça vulnerable a aqueleis atacas que son una dimension majora de l'istòria dau país[3].
Dins aqueu contèxte, plusors principats chausiguèron de fortificar sei frontieras per s'aparar còntra sei vesins ò còntra lei nomadas. Sei construccions prefigurèron la Granda Muralha amb au mens quatre linhas fortificadas lòng dau limit nòrd dau territòri chinés bastidas per lei reiaumes de Qin, de Zhao e de Yan. L'objectiu èra de blocar una incursion nomada, especialament après la formacion de la confederacion xiongnu au sègle III avC. Una autra idèa èra de contraròtlar la corba d'Ordos, region estrategica que permetiá d'organizar d'atacas còntra tota la mitat septentrionala de China.
De Qin Shi Huang a la dinastia Sui
[modificar | Modificar lo còdi]La construccion de la premiera muralha
[modificar | Modificar lo còdi]En 221 avC, Qin Shi Huang unifiquèt China e se proclamèt emperaire. Per protegir lo país còntra lei Xiongnu, ordonèt la construccion de la premiera Granda Muralha a partir dei fortificacions ja existentas e d'un ensemble d'edificis novèus bastits per lo generau Meng Tian au nòrd dau Fluvi Jaune[4]. Lo traçat indica clarament la volontat de contraròtlar la corba d'Ordos amb doas a tres linhas fortificadas per ne'n blocar l'accès e i enebir tot movement d'amplor.
Se de legendas popularas depintan la construccion coma una òbra penibla e murtriera marcada per la mòrt de miliers d'obriers, lei condicions vertadieras dau chantier son desconegudas. Ges de tèxte oficiau o menciona e l'unic autor contemporanèu que ne'n parla es Sima Qian (145-86 avC) dins dos passatges fòrça brèus dau Shiji[5]. Lei descubèrtas deis arqueològs permèton pas d'obtenir mai d'informacions. La tàpia foguèt lo materiau pus utilizat per lei constructors. Aisada de fabricar localament, deviá pas pausar de problemas logistics importants. En revènge, de dificultats apareguèron probablament per construrre lei rotas necessàrias a l'avitalhament dei trabalhaires e dei garnisons qu'operavan sovent dins d'endrechs fòrça isolats. Aquel aspècte dau chantier de la premiera Granda Muralha foguèt probablament pus complèx que la construccion dei fortificacions elei meteissei[6].
Lei trabalhs de restauracion e d'expansion dei Han
[modificar | Modificar lo còdi]
Après la mòrt de Qin Shi Huang, una guèrra civila per sa succession permetèt a la dinastia Han de prendre lo poder en 202 avC. Lo premier emperaire Han, Gaozu, s'interessèt pas a la Granda Muralha de son predecessor e preferiguèt adoptar una estrategia novèla per luchar còntra leis incursions nomadas. Organizèt ansin lo pagament de tributs regulars, acordèt de títols prestigiós a de caps importants e acceptèt de maridatges entre senhors xiongnu e princessas imperialas d'importància segondària. En parallèl, ordonèt de campanhas militaras còntra lei tribüs reguinhetas e assaièt de devesir lei clans nomadas per afeblir lei senhors pus menaçants.
Lei fortificacions foguèron donc abandonadas durant la premiera partida dau sègle II avC. Pasmens, l'idèa dispareguèt pas car, durant lo rèine de Han Wendi (179-157 avC), foguèt estudiada la possibilitat de construrre de colonias agricòlas militaras protegidas per de barris afin de trebolar leis incursions vengudas de l'estèpa. De mai, pagar un tribut a de nomadas èra considerat coma una umiliacion per una partida importanta de l'elèit chinés. Durant la segonda mitat dau sègle II avC, lei relacions entre Xiongnu e Chinés venguèron donc mens pacificas e de guèrras recurrentas opausèron lei dos pòbles a partir de 133 avC[7].
Aguent l'avantatge, leis armadas Han rebutèron pauc a pauc seis adversaris e ocupèron de territòris novèus dins l'estèpa e lòng de la Rota de la Seda. L'emperaire Wudi (141-87 avC) ordonèt alora de restaurar la Muralha e de bastir de seccions novèlas per protegir sei conquistas. Aquò entraïnèt un important prolongament dau ret fortificat vèrs l'oèst. L'ensemble foguèt completat per de fòrts e un sistèma de comunicacion basat sus de sinhaus de fum[8]. Permetiá d'avertir la cavalariá leugiera chinesa dins lo cas d'una ataca. Eficaça, aquela organizacion entraïnèt una reduccion importanta deis incursions.
Amb lo declin de la dinastia Han a partir dau sègle I apC, la posicion deis armadas chinesas cambièt pauc a pauc. En despiech de renfòrçaments nombrós, la Muralha venguèt tornarmai un ensemble unicament defensiu tengut per una armada fòrça importanta (fins a 300 000 òmes) mai dispersada. Aquò permetèt ai Xiongnu de tornar prendre l'avantatge e de menaçar lo nòrd de China. Dins aquò, lei Xiongnu èran tanben en declin e poguèron pas avançar mai.
Lei refortiments ulteriors
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'afondrament definitiu dei Han en 220 apC, China conoguèt de periòdes de division e d'unificacion brèva. En parallèl, de pòbles nomadas poderós s'installèron tornarmai a proximitat dei frontieras coma lei Ruanruan (sègles IV a VI) e lei Göktürk (sègles VI a VIII). Leis Estats de China Septentrionala entretenguèron donc lei fortificacions e construguèron de linhas suplementàrias tant per blocar la corba d'Ordos que per protegir Pequin[9]. De colonias militaras coma lei sièis vilatges de la frontiera foguèron egalament fondadas dins d'endrechs estrategics.
Aquelei chantiers mobilizèron fins a 1,8 milions d'obriers segon lei tèxtes oficiaus[10]. Illustran l'importància donada ai fortificacions dau nòrd per de reiaumes regularament en guèrra còntra leis autreis Estats chinés. Pasmens, l'ensemble èra encara insufisent per arrestar una òrda determinada. Per exemple, en 582, lo cap turc Ishbara Qaghan contornejèt lei muralhas sensa se preocupar dei defensors per atacar Gansu e Shaanxi. De mai, una partida dei construccions èra tròp simpla per constitüir una basa defensiva eficaça. D'efiech, plusors sectors de la Muralha èran unicament fachs d'un terraplen de 3,5 m d'autor[10].
Après aquela revirada, leis emperaires Sui ordonèron de comolar lei « traucs » e de renfòrçar certanei ponchs febles. Aquò permetèt de bastir de muralhas garnidas de torres, especialament dins la region de Luoyang. Pasmens, lei condicions de trabalh entraïnèron la mòrt d'au mens 500 000 personas que s'ajustèron ai victimas deis autrei projèctes ambiciós de l'emperaire Yangdi (604-618), coma lo cavament dau Grand Canau. Entraïnèron donc una crisi economica grèva que s'acabèt amb l'assassinat de Yangdi e la casuda de la dinastia.
Lo declin medievau
[modificar | Modificar lo còdi]
Durant l'Edat Mejana, l'interès per la Granda Muralha declinèt. D'efiech, lei Tang (618-907) adoptèron una estrategia ofensiva còntra lei nomadas. Abandonèron lei muralhas au profiech d'un ensemble de vilas de garnison que permetián d'empachar leis incursions de pilhards ò que donavan la possibilitat d'organizar d'atacas per alunchar una tribü menaçanta[11]. Durant aqueu periòde, la màger part dei fortificacions s’arroïnèron. En certanei regions, venguèron una fònt d'inspiracion poetica per lei foncionaris imperiaus[12].
Après la disparicion de la dinastia Tang, China conoguèt un periòde de fragmentacion que durèt de 907 a 979. S'acabèt amb l'emergéncia de la dinastia Song qu'estendiguèt son poder sus lei regions dau centre e dau sud dau país. En revènge, deguèt partejar lo nòrd amb lei dinastias Liao (au nòrd-èst) e Xia (au nòrd-oèst). D'originas nomadas, aquelei linhadas fondèron de reiaumes establits dins l'estèpa e dins de províncias chinesas. Deguèron faciar lei temptativas de reconquista menadas per lei Song. Dins mai d'un sector, la frontiera s'estabilizèt lòng de tròç de la Granda Muralha. Pasmens, i aguèt pauc d'interès per lo rèsta dei fortificacions que foguèron pas restauradas car èran tròp alunchadas dei regions menaçadas.
L'aparicion deis armadas mongòlas cambièt un pauc la situacion e lei Xia e lei Jin – qu'avián remplaçat lei Liao en 1115 – construguèron quauquei fortificacions novèlas. Pasmens, aquel esfòrç empediguèt pas lei Mongòls d'avançar e d'ocupar la totalitat de China entre 1205 e 1279. Durant aqueleis operacions, foguèron gaire geinats per leis obratges de la Granda Muralha. Fondèron la dinastia Yuan que dirigiguèt l'Empèri fins a 1368. Crenhent ges d'incursion en provenença de l'estèpa[13], delaissèron totalament la Granda Muralha. I bastiguèron unicament la plataforma dei Nívols dau còl de Juyong qu'èra un temple integrat dins lo barri e situat sus lo camin de l'emperaire entre sa capitala e son palais d'estiu. Aquela manca d'interès s'obsèrva ben amb l'explorator Marco Polo que mencionèt pas la Granda Muralha dins lo compte rendut de son viatge en China a la fin dau sègle XIII[14].
Lo periòde Ming e la construccion d'una muralha novèla
[modificar | Modificar lo còdi]En 1368, lei Yuan perdiguèron lo poder en China au profiech de senhors chinés que fondèron la dinastia Ming. Dotats de mejans importants, deguèron s'aparar còntra un retorn dei Mongòls que se pretendèron encara lòngtemps emperaires de China. Puei, foguèron obligats de luchar còntra de pòbles nomadas novèus coma lei Manchós. Per aquò, bastiguèron un ret de 8 850 km de fortificacions comprenent de barris de pèira que forman la màger part dei vestigis de la Granda Muralha visibles a l'ora d'ara.
La premiera Muralha Ming
[modificar | Modificar lo còdi]Après sa presa dau poder, lo premier emperaire Ming, Hongwu (1368-1398), establiguèt una linha de fòrts per se protegir còntra lei Mongòls. Pasmens, dins leis ans 1370, sei tropas enregistrèron plusors desfachas e lei Chinés decidèron d'adoptar una actitud pus prudenta. Lei fòrts foguèron renfòrçats amb l'establiment de garnisons fortificadas. Per exemple, dins la la region de Pequin, 130 unitats militaras foguèron cargadas de susvelhar leis accès estrategics vèrs la vila. Puei, per renforçar lei defensas localas, la capitala foguèt desplaçada de Nanquin a Pequin en 1421. Fins ais ans 1440, la doctrina militara Ming demorèt ansin relativament ofensiva e i aviá ges de defensa lineara importanta[15].
La desfacha chinesa de Tumu en 1449 cambièt aquela posicion après la pèrda de la mitat de l'armada. D'efiech, se lei Mongòls mau capitèron de reprendre lo poder, poguèron tornar menar d'incursions importantas e lei Ming adoptèron desenant una estrategia defensiva. A partir de 1472, comencèron donc la construccion sistematica de « muralhas lòngas » dins la region de la corba d'Ordos. Rapidament bastidas per 40 000 obriers, aquelei fortificacions èran compausadas de doas muralhas que protegissián un frònt de 1 100 km. Èran completadas per de fòrts e de torres de comunicacion. En 1482, permetèron d'anientar una tropa mongòla que foguèt enceuclada entre lei doas linhas. Per lei militars chinés, aquò validèt l'estrategia defensiva e la construccion de muralhas novèlas foguèt unicament alentida per de questions financieras e de conflictes entre ministres[16][17].
A respècte dei trabalhs menats per lei dinastias precedentas, lei muralhas Ming presentavan d'evolucions importantas amb l'utilizacion generalizada de bricas. Aquò permetiá de construrre de muralhas solidas e permanentas mai aviá un còst considerable. D'efiech, lei chantiers necessitavan d'infrastructuras importantas per produrre lei bricas e lei portar fins au chantier. L'ensemble de l'Empèri èra donc mobilizat, çò qu'entraïnèt de revòutas intèrnes. Pasmens, per lei promotors dau projècte, l'investiment seriá remborsat per lei reduccions d'efectius necessàrias per defendre una fortificacion de qualitat e per lei beneficis eissits de la prosperitat dei regions protegidas.
Lo refortiment de la partida occidentau
[modificar | Modificar lo còdi]
Après l'establiment de posicions defensivas fòrtas dins la corba d'Ordos, lei Mongòls chausiguèron generalament de contornejar aquela region. Concentrèron seis atacas sus lei regions de Datong e de Xuanfu ont un corredor geografic permetiá d'anar fins a Pequin. Èra protegit per doas garnisons importantas que podián s'apielar sus lei roïnas de muralhas pus ancianas. Pasmens, aquò èra sovent insufisent. Maugrat la resisténcia de la populacion que crenhava leis impòsts liats au projècte, de trabalhs comencèron dins leis ans 1540 per prolongar lei fortificacions vèrs l'oèst fins a la vila de Jiayuguan.
Après l'acabament dau chantier, lei Mongòls contunièron de contornejar lei muralhas per l'oèst. De defensas suplementàrias i foguèron donc bastidas. Dins aquò, au contrari dau barri precedent, la pèira foguèt pas utilizada e l'emplaçament precís d'aquelei defensas es pas encara clar[18]. Permetián de protegir leis itineraris comerciaus vèrs l'Asia Centrala a l'oèst e de connectar lei muralhas novèlas amb aquelei de la corba d'Ordos. Pasmens, lei connexions demorèron de ponchs febles coma l'illustra l'expedicion mongòla menada per Altan Khan que pilhèt la region de Pequin en 1550 entraïnant la mòrt de 60 000 personas[19].
Lo refortiment de la region de Pequin e l'invasion manchó
[modificar | Modificar lo còdi]L'incursion d'Altan Khan e l'aparicion de la menaça manchós obliguèron lei Chinés de renfòrçar sei defensas dins la region de Pequin. Modernizèron lei muralhas ancianas eiretadas dei dinastias precedentas amb de materiaus pus resistents e l'integracion de sistèmas defensius novèus (merlets...). De mai, l'utilizacion de la pèira e dau mortier li permetèt de desplaçar lei fortificacions dins d'endrechs pus malaisats coma de crestas montanhosas. A partir de 1569, una autra innovacion importanta foguèt la creacion de torres abitablas permetent d'entretenir de garnisons pus importantas dirèctament installadas lòng dei barris. Avans aqueu periòde, lei torres èran plenas amb, a sa cima, una cabana que permetiá d'assostar una sentinèla[20].
L'esfòrç de construccion contunièt fins a l'afondrament de la dinastia Ming en 1644. Après l'acabament deis operacions de modernizacion, de linhas fortificadas novèlas foguèron creadas dins d'endrechs quasi inaccessibles per establir una defensa continua. Pasmens, aquelei trabalhs empediguèron pas lei Manchós de menar d'incursions en China a partir de 1629. Lo passatge dei fortificacions foguèt generalament assegurat gràcias a de traïsons qu'èran sovent facilitadas per lei revòutas intèrnas de la fin dau periòde Ming[21]. La darriera ataca, en 1644, s'acabèt amb la presa dau poder per lei Manchós de la dinastia Qing.
L'abandon de la Muralha
[modificar | Modificar lo còdi]
La dinastia Qing dirigiguèt l'Empèri de China de 1644 a 1911. Durant aqueu periòde, seis emperaires menèron una politica d'expansion vèrs lo nòrd e l'oèst. En particular, ocupèron Manchoria e Mongolia, çò que permetèt de redurre lo risc d'incursions nomadas. Englobada dins lo territòri Qing, la Granda Muralha perdiguèt son interès militar. Foguèt pasmens utilizada coma limit intèrne per contraròtlar lei desplaçaments entre l'estèpa e lei regions agricòlas sedentàrias. L'accès vèrs Manchoria, considerada coma la patria sacrada de l'elèit Qing, foguèt ansin fòrça restrenh. Per aquò, quauquei seccions orientalas de la Granda Muralha foguèron ben entretengudas. Una palissada foguèt tanben bastida per completar lei fortificacions[22].
Dins leis autrei sectors, la Granda Muralha foguèt abandonada fins a l'arribada deis Occidentaus en China. La premiera mencion europèa a prepaus dei muralhas foguèt l'òbra dau prèire Matteo Ricci (1552-1610). Foguèt pauc a pauc completada per d'autrei racòntes mai e mai iperbolics. La Granda Muralha ocupèt ansin una plaça importanta dins l'orientalisme dau sègle XVIII. Après la signatura dei tractats inegaus dau sègle XIX, foguèt la destinacion de plusors explorators e visitaires[23].
Après lo reversament de la dinastia Qing en 1911, China conoguèt un periòde de caos e de fragmentacion. De mai, a partir deis ans 1930, lo país foguèt atacat per Japon. En particular, de genier a mai de 1933, lei fòrças chinesas utilizèron de tròç de la Granda Muralha per protegir sei desplaçaments còntra lei tirs d'obús japonés. Aqueu periòde veguèt tanben l'emergéncia d'una pensada nacionalista chinesa que veguèt la Granda Muralha coma un simbòl de la « raça chinesa » (Sun Yat-sen). Ansin, maugrat lei criticas d'autors coma Lu Xun (1881-1936), la Muralha venguèt una partida fòrça importanta dau patrimòni culturau chinés.
Lo desvolopament dau torisme
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo govèrn comunista estudièt de projèctes de restauracion de partidas de la Granda Muralha tre 1952. Cinc ans pus tard, la seccion de Badaling èra duberta ai visitaires. Venguèt rapidament una etapa obligatòria durant lei viatges de dignitaris estrangiers. Pasmens, aquò empediguèt pas de degradacions, especialament durant la Revolucion Culturala (1966-1976). Certanei sectors foguèron tanben utilizats coma peiriera[24].
Aqueleis esplechas s'arrestèron dins lo corrent deis ans 1980 amb la dubertura de China. Inscricha au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1987, la Granda Muralha es desenant protegida e fa partida deis atots toristics majors dau país. Aquò entraïnèt una acceleracion dei projèctes de restauracion per permetre la multiplicacion dau nombre de visitaires (15-16 milions cada an durant lo decenni 2010). Pasmens, aqueu succès crèa de problemas novèus amb de reconstruccions pauc fidèlas ais edificis istorics e un interès inegau per lei diferentei partidas de la Muralha.
Arquitectura e tecnicas de construccion
[modificar | Modificar lo còdi]
D'una longor actuala d'aperaquí 6 700 km, lei diferentei linhas que fan partida de la Granda Muralha ofrisson un testimoniatge de l'evolucion dei tecnicas de construccion de fortificacions en China de l'Antiquitat a la fin dau periòde Ming au sègle XVII. Ansin, leis obratges de l'ensemble van dau terraplen simple au barri de pèira protegit per de torres permetent l'installacion d'una pichona garnison durant plusors setmanas. L'espèctre dei materiaus utilizats es tanben variable anant de la tèrra extracha a proximitat dau luòc de construccion a de bricas ò de pèiras produchas dins de regions alunchadas. Gràcias a l'utilizacion de la farina de ris coma mortier, certanei materiaus an una resisténcia similara a aquela d'un betum modèrne.
Pasmens, en despiech d'aquela diversitat extrèma, quauqueis elements constants pòdon s'observar dins la construccion. Ansin, la màger part dei muralhas foguèron bastidas sus lo modèl dei construccions de tàpia[25]. Premier, leis obriers realizavan dos parets amb un materiau resistent (brica, pèira...). Puei, comolavan l'espaci vuege entre lei dos amb un materiau movedís (tèrra, arena...) qu'èra ensacat e damat. Enfin, de bricas ò de pèiras èran apondudas a la superficia. Aquela tecnica permetiá de simplificar la construccion e de l'accelerar car aqueu metòde mobilizava mens de bricas. Melhorava tanben lei proprietats mecanicas dau barri que veniá pus « elastic ». Lo resultat èra una resisténcia aumentada còntra lei tèrratrems[26].
Dins d'autrei sectors, se fau nòtar l'adopcion de tecnicas pus originalas. Per exemple, dins lo desèrt de Gòbi, existís de tròç de muralhas bastidas amb una succession de jaç de grava, d'arena e de canèu. Aquel ensemble permetiá de fabricar de muralhas de tèrra armada fòrça resistenta e aisada de produrre.
Galariá de fotografias
[modificar | Modificar lo còdi]-
Muralha de tèrra e de grava armada amb de canèu dau periòde Han. -
Muralha de tèrra dau periòde Ming. -
Partidas restauradas de Jinshanling (periòde Ming). -
Seccions restauradas de Badaling (periòde Ming). -
Extremitat orientala de la Muralha (periòde Ming).
.jpg)
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Gérard Chaliand, Les empires nomades, Tempus Perrin, 2006.
- (fr) René Grousset, L’Empire des steppes : Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Payot, 1939.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Per exemple, la batalha de Changping (abriu de 262 avC - julhet de 260 avC) mobilizèt au mens un milion d'òmes e s'acabèt amb la mòrt de 750 000 soudats.
- ↑ D'un biais generau, lei nomadas arribats recentament a proximitat de China èran fòrça violents. D'efiech, per elei, destrurre lei vilas e lei zònas agricòlas permetiá d'estendre l'estèpa qu'èra lor territòri naturau. Pasmens, après quauquei decennis de contacts, venián pus mesurats car adoptavan de trachs culturaus chinés e que preferissián sovent demandar lo pagament d'un tribut.
- ↑ D'efiech, mai d'un pòble nomada capitèt de formar de principats dins lo nòrd dau país durant lei periòdes de fragmentacion politica dau país. De mai, doas dinastias majoras de l'Empèri foguèron dirèctament fondadas per de conquistaires nomadas : la dinastia Yuan per lei Mongòls e la dinastia Qing per lei Manchós.
- ↑ (fr) René Grousset, L'Empire des steppes, Éditions Payot, 1965, p. 57.
- ↑ (en) Derk Bodde, "1. The state and empire of Ch'in", dins Denis Twitchett e Michael Loewe, The Cambridge History of China, Cambridge University Press, 1978, p. 62.
- ↑ (en) Derk Bodde, "1. The state and empire of Ch'in", dins Denis Twitchett e Michael Loewe, The Cambridge History of China, Cambridge University Press, 1978, p. 63.
- ↑ '(en) Xuezhi Guo, The Ideal Chinese Political Leader: A Historical and Cultural Perspective, Westport, 2002, p. 185.
- ↑ (en) Julia Lovell, The Great Wall : China against the world 1000 BC – 2000 AD, Picador Pan Macmillan, 2006, pp. 71-72.
- ↑ (en) Julia Lovell, The Great Wall : China against the world 1000 BC – 2000 AD, Picador Pan Macmillan, 2006, p. 105.
- ↑ 10,0 et 10,1 (en) Julia Lovell, The Great Wall : China against the world 1000 BC – 2000 AD, Picador Pan Macmillan, 2006, p. 121.
- ↑ (en) Nicholas Tackett, « The Great Wall and Conceptualizations of the Border Under the Northern Song », The Society for Song, Yuan, and Conquest Dynasty Studies, vol. 38, 2008, p. 108.
- ↑ (en) Julia Lovell, The Great Wall : China against the world 1000 BC – 2000 AD, Picador Pan Macmillan, 2006, p. 150.
- ↑ Se lei Yuan èran gaire menaçats per leis incursions nomadas, foguèron sovent implicats dins de guèrras de succession au sen de l'espaci mongòl.
- ↑ (en) Arthur Waldron, "The Problem of The Great Wall of China", Harvard Journal of Asiatic Studies, Harvard-Yenching Institute, 1983, 43 (2) : 643–663.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 78.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 107.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 118.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 143.
- ↑ (en) Thomas Laird, The Story of Tibet: Conversations with the Dalai Lama, Grove Press, 2006, p. 141.
- ↑ (en) David Spindler, « A Twice-Scorned Mongol Woman, the Raid of 1576, and the Building of the Brick Great Wall », Maney Publishing, vol. 60, 2009, p. 71.
- ↑ (en) Frederic Wakeman, The Great enterprise : the Manchu reconstruction of imperial order in seventeenth-century China, University of California Press, 1985, p. 309.
- ↑ (en) Richard L. Edmonds, « The Willow Palisade », Annals of the Association of American Geographers, vol. 69, n°4, decembre de 1979, p. 599–621.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 209.
- ↑ (en) Arthur Waldron, The Great Wall of China : from history to myth, Cambridge University Press, 1990, p. 218.
- ↑ (fr) Hubert Delahaye, Jean-Pierre Drege, Dai Wenbao, Dick Wilson e Luo Zewen, La Grande Muraille, Armand Colin Éditeur, 1982.
- ↑ Teoricament, aquela elasticitat melhora tanben la resisténcia còntra lei tirs d'armas de sètge. Pasmens, lei nomadas atacant China preferissián utilizar d'unitats de cavalariá. L'usatge d'armas de sètge còntra la Granda Muralha foguèt donc fòrça rara. En revènge, en 1933, plusors seccions resistiguèron a de tirs d'artilhariá japonesa durant la Defensa de la Granda Muralha.
