Sègle X

../.. | sègle VIII | sègle IX | sègle X | sègle XI | sègle XII | ../..

Istòria

901 : revirada d'una incursion ongresa còntra lo nòrd d'Itàlia. La multiplicacion d'aqueleis expedicions entraïnèt de discussions entre sobeirans occidentaus per formar una aliança comuna còntra leis Ongrés.
902 : acabament de la conquista de Sicília per leis Arabes. En revènge, en Anatolia Orientala, lei Bizantins capitèron de conquistar divèrsei territòris.
902-904 : trèbols importants en Siria en causa de la revòuta dei Carmatas, una sècta inspirada per lo kharigisme (→ 907].

Representacion dau pilhatge de Tessalonica dins un manuscrit bizantin dau sègle XI ò XII.

904 : importanta desfacha bizantina amb la presa de Tessalonica per lo pirata grèc Leon de Trípols que capturèt 22 000 abitants e 60 naviris.
904-905 : aprofichant de trèbols intèrnes grèus, leis armadas abbassidas reconquistèron l'Egipte dei Tulunides.
907 : incursions dau Rus' de Kiev còntra Constantinòble. Lei Bizantins acceptèron de pagar un tribut important per defugir una ataca novèla (→ 911).
907 : importanta victòria ongresa còntra lei Francs a la batalha de Bratislava. Arrestèt l'expansion dei Francs vèrs l'èst durant 50 ans e permetèt ais Ongrés d'organizar liurament seis incursions còntra lei regions francas.
908 : mòrt dau califa Al-Muktafi qu'es considerat coma lo darrier califa de la dinastia abbassida aguent un poder reau avans la renaissença dau Califat au sègle XII. Foguèt remplaçat per Al-Muqtadir, un enfant plaçat sota la direccion d'una regéncia.

Article detalhat: Califat Fatimida.

909 : en Magrèb Orientau, presa de Raqqada, capitala deis Aglabidas, per lo cap religiós chiita Ubayd Allah al-Mahdi. Lo venceire fondèt lo Califat Fatimida (→ 911).
910 : batalha de Lechfeld que s'acabèt amb una importanta victòria ongresa còntra lei tropas de la Francia Orientala. Per empedir d'autreis incursions, lo rèi Loís l'Enfant deguèt acceptar lo pagament d'un tribut anuau.
911 : incursion probabla dau Rus' de Kiev còntra la region de Constantinòble. De negociacions permetèron de conclure un acòrdi comerciau amb lei Bizantins. Respectat per lei dos partits, foguèt a l'origina de relacions bònas entre lei dos pòbles fins au sègle XIII.
911 : en Magrèb, descubèrta de divèrsei complòts dirigits còntra lo califa Ubayd Allah al-Mahdi. Aquò li permetèt de purgar l'aristocracia e de pacificar la region.
911-912 : revirada d'una expedicion bizantina còntra Creta. Durant sa retirada, la flòta subiguèt de pèrdas en causa d'una ataca menada per Leon de Trípols e Damian de Tir (→ 924).
912 : dins la Peninsula Iberica, lei tropas dau Reiaume deis Astúrias capitèron de desplaçar la frontiera amb Al-Andalús lòng dau riu Douro. La capitala foguèt transferida a Leon.
912 : mòrt de l'emperaire bizantin Leon VI l'Avisat (çò qu'entraïnèt l'abandon de l'expedicion de Creta). Son successor, Alexandre, refusèt de mantenir lo tribut anuau pagat ai Bulgars entraïnant una guèrra novèla (→ 913).
913-914 : mòrt de l'emperaire bizantin Alexandre que foguèt remplaçat per son nebòt Constantin VII. Una regéncia foguèt organizat e de negociacions permetèron de restablir la patz amb lei Bulgars. Pasmens, lei condicions foguèron duras amb l'obligacion de coronar emperaire lo rèi bulgar Simeon I^èr. Fòrça impopular, aqueu tractat permetèt a Zoe Carbonopsina, maire de Constantin VII, d'eliminar la regéncia e de prendre lo poder. Decidèt de reprendre la guèrra còntra lei Bulgars (→ 917).
913-915 : revirada d'una campanha fatimida còntra Egipte Abbassida. Dins aquò, lei Fatimidas capitèron de mantenir sei posicions en Cirenaïca (→ 919).
914-917 : guèrra entre Bizantins e Bulgars. Largament batuts, lei Bizantins deguèron concedir de privilègis economics importants a seis adversaris.
916-917 : aprofichant lei dificultats intèrnas de Francia Orientala, leis Ongrés menèron divèrseis incursions dins lo reiaume pilhant Brema, Amborg e Basilèa.
918 : encoratjats per lei victòrias bulgaras còntra lei Bizantins, leis Arabes menèron tornarmai d'incursions en Anatolia.
918-922 : en Caucàs, a l'iniciativa de l'emir Munis al-Muzaffar, guèrra entre leis Abbassidas e lei Sajides. Son objectiu èra d'eliminar un emirat de facto independent e de restaurar l'autoritat de Bagdad dins la region. Lo cap de la dinastia, Yusuf Ibn Abi'l-Saj, foguèt capturat e acceptèt de reconoisser tornarmai l'autoritat dau califa en cambi de sa liberacion en 922.
919 : dins l'Empèri Bizantin, còp d'Estat menat per l'amirau Roman Lecapèn per restaurar l'autoritat de l'emperaire Constantin VII e arrestar la regenta Zoe Carbonopsina. Dins lei fachs, prenguèt lo contraròtle de l'Empèri amb lo títol de cesar. L'an seguent, se proclamèt coemperaire.
919-920 : incursions ongresas en Itàlia. Incapable de leis arrestar, l'emperaire Berenguer de Friol deguèt negociar lo pagament d'un tribut e li permetre de pilhar lei vilas rebèlas.
919-920 : revirada d'una novèla expedicion fatimida còntra l'Egipte Abbassida.
921 : mòrt sus lo prat batalhier dau duc Vratislav I^èr de Boèmia durant una campanha defensiva còntra una incursion ongresa.
922 : capitada d'una importanta incursion ongresa en Germania (pilhatge de Saxònia, de Franconia, de Soabia, de Soïssa, d'Alsàcia e de Lorena. Dins aquò, leis Ongrés foguèron batuts durant una temptativa de captura dau rèi Enric I^èr. Un cap nomada important foguèt capturat per lei Francs que negocièron una trèva de 9 ans en cambi de sa liberacion (→ 933).
922 : començament de la conquista de Magrèb per lei Fatimidas. Dins lei fachs, sei fòrças capitèron d'ocupar quauquei vilas importantas mai foguèron jamai capablas d'establir son autoritat dins lei campanhas.
922-924 : represa de la guèrra entre Bizantins e Bulgars. Lo conflicte s'acabèt per una victòria bulgara novèla e Constantinòble deguèt confiermar lo títol imperiau de Simeon I^èr e acceptar lo pagament d'un tribut anuau.
924 : importanta victòria navala bizantina a l'entorn de l'illa de Lemnos. Permetèt de redurre l'activitat dei piratas installats dins l'Emirat de Creta.
924-925 : a la demanda de l'emperaire Berenguer de Friol, leis Ongrés prenguèron, pilhèron e cremèron Pàvia qu'èra en revòuta còntra eu. Puei, passèron en Provença onte pilhèron Nimes.
925 : fondacion dau Reiaume de Croàcia per lo rèi Tomislav I^èr.
926 : presa de Melitèn per lei Bizantins. Aquò li permetèt de plaçar l'emir de la region sota son protectorat e de desvolopar tornarmai son influéncia en fòra d'Anatolia.
926-928 : revirada d'una campanha militara abbassida còntra l'illa de Bahrayn tenguda dempuei 898 per lei Carmatas.
927 : mòrt de l'emperaire bulgar Simeon I^èr. Foguèt remplaçat per son fiu Pèire I^èr que concluguèt rapidament d'acòrdis comerciaus e politics amb Constantinòble.
928 : incursion bizantina còntra lei regions d'Armenia tengudas per lei musulmans. L'abséncia totala de reaccion de part deis Abbassidas i illustrèt lo declin de la poissança deis emirs locaus que foguèron pauc a pauc expulsats ò obligats d'acceptar la senhoriá de Constantinòble.
929 : guèrra civila au sen dau Califat Abbassida entre lei partisans dau califa Al-Muqtadir e aquelei d'Al-Qahir (→ 932). Lo conflicte s'acabèt amb la victòria dei lealistas mai afebliguèt grèvament l'armada. Permetèt tanben lo pilhatge de La Mèca per lei Carmatas. En particular, raubèron la Pèira Negra e la gardèron fins au pagament d'un recapte en 952.
930-931 : importanta campanha bizantina en Anatolia Orientala e dins lo nòrd de Siria. Permetèt a Constantinòble de reconquistar Melitèn e Samosate.
932 : per de rasons desconegudas, l'emir Munis al-Muzaffar e lo califa Al-Muqtadir intrèron en guèrra. Lo conflicte s'acabèt amb la mòrt dau segond. Munis nomèt Al-Qahir per lo remplaçar (→ 933).
933 : represa deis incursions ongresas còntra lei territòris germans.
933 : descubèrta d'un complòt organizat còntra lo califa abassida Al-Qahir. Entraïnèt l'arrestacion e l'execucion de plusors caps dau Califat, compres l'emir Munis (→ 934).
933-934 : en Pèrsia, conquista de Fars, de Khuzestan e de Kerman per lei Buyides.
934 : assassinat dau califa abassida Al-Qahir qu'èra jutjat tròp tiranic e crudèu. Foguèt remplaçat per Ar-Radi que laissèt totalament la gestion deis afaires de l'Estat a sei visirs. Aprofichant la situacion, lei governadors de Basra venguèron independents.
Segonda mitat dau sègle X : abandon definitiu dei ciutats-estats maias de Tikal e de Calakmul.

Cultura

Sègle X : periòde probable de la redaccion dau conjur Tomida femina qu'es l'òbra pus anciana ben identificada coma escricha en occitan.

Sciéncias e tecnicas

v. 900 : desvolopament de l'algèbra d'Al-Khwarizmi per lo matematician egipcian Abu Kamil que tractèt de poissanças superioras a 2.
v. 900-930 : descripcion de la variòla e dau senepion per lo sabent iranian Al-Razi. Aquò permetèt de destriar lei doas malautiás.
v. 900-930 : critica de la teoria deis umors de Galian per Al-Razi.
v. 912 : redaccion d'un tractat sus l'engordiment dei membres per lo mètge arabe Qusta ibn Luqa.
912 : mòrt dau sabent arabe Ahmad ibn Yusuf, autor de recèrcas sus lei relacions de proporcionalitat e sus de questions liadas ais impòsts.
v. 920 : descubèrta dei principis matematics dau foncionament de l'astrolabi per lo sabent arabe Al-Battani.
v. 925 : tractat d'Al-Farabi sus la musicoterapia.
v. 932 : descripcion de la fèbre dau paludisme per lo mètge judieu Isaac ben Solomon.
v. 950-979 : redaccion de tractats regardant la geriatria e lei trèbols dau som per lo mètge arabe Ibn Al Jazzar.
969 : trabalh sus la trisecccion d'un angle dau matematician iranian Al-Sijzi.
976-977 : fabricacion d'un relòtge astronomic mecanic utilizant dau mercuri liquid per mòure una ròda de palas per lo Chinés Zhang Sixun.
v. 979-984 : descubèrta d'una lèi sus la refraccion de la lutz per lo Chinés Zhang Sixun.
v. 990 : introduccion de la nocion d'abac en Euròpa per lo sabent occitan Gerbèrt d'Orlhac.
994 : descubèrta de la demenicion de l'enclinason de l'aisse de rotacion de la Tèrra per l'astronòm iranian Al-Khujandi.

Decès

• Abu Kamil, matematician arabe.
• Ahmad ibn Yusuf, matematician arabe.
• Al-Battani, sabent arabe.
• Alexandre, emperaire bizantin.
• Al-Farabi, filosòf iranian.
• Al-Khujandi, astronòm iranian.
• Al-Muktafi, califa abbassida.
• Al-Muqtadir, califa abbassida.
• Al-Qahir, califa abbassida.
• Al-Razi, sabent iranian.
• Al-Sijzi, matematician iranian.
• Ar-Radi, califa abbassida.
• Constantin VII, emperaire bizantin.
• Ibn Al Jazzar, mètge arabe.
• Isaac ben Solomon, mètge judieu.
• Leon VI l'Avisat, emperaire bizantin.
• Leon de Trípols, pirata grèc.
• Leon lo Diague, istorian bizantin.
• Loís IV de Germania, rèi de Francia Orientala.
• Munis al-Muzaffar, emir abbassida.
• Muhammad Sulayman, generau arabe.
• Qusta ibn Luqa, mètge arabe.
• Simeon I^èr, emperaire de Bulgaria.
• Simeon Metafrastes, istorian bizantin.
• Tomislav I^èr, rèi de Croàcia.
• Ubayd Allah al-Mahdi, califa fatimida.
• Ubayd Allah ibn Sulayman, visir abbassida.
• Vratislav I^èr, duc de Boèmia.
• Zhang Sixun, astronòm chinés.

Liames intèrnes

• Califat Abbassida.
• Califat Fatimida.
• Empèri Bizantin.