Anglés : Diferéncia entre lei versions

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Contengut suprimit Contengut apondut
Linha 103 : Linha 103 :


En causa de la difusion mondiala, l'anglés es una lenga que presenta un gròs nombre de [[dialècte]]s. Segon seis originas e seis influéncias, es possible de lei classar dins cinc ensems principaus que son :
En causa de la difusion mondiala, l'anglés es una lenga que presenta un gròs nombre de [[dialècte]]s. Segon seis originas e seis influéncias, es possible de lei classar dins cinc ensems principaus que son :
* lei dialèctes deis [[Illas Britanicas]] que presentan de variacions basadas sus la region e sus la classa sociala dau locutaire. Lo pus prestigiós es lo dialècte dich ''Received prononciation'' (RP) qu'es utilizat per l'elèit dau sud-èst d'[[Anglatèrra]] e, normalament, per lei mèdias nacionaus coma la [[BBC]]<ref>Lo dialècte RP es de còps dich « anglés BBC ».</ref>. Dins aquò, son usatge vertadier es limitat a 3% de la populacion.
* lei dialèctes deis [[Illas Britanicas]].
* lei dialèctes d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]].
* lei dialèctes d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]].
* lei dialèctes d'[[Oceania]].
* lei dialèctes d'[[Oceania]].

Version del 10 mai de 2018 a 10.59

Aquel article es pas acabat. Es en fasa d'escritura o de reconstruccion importanta.
i.) Son estat actual es provisòri, e se deu prendre amb prudéncia.
ii.) Una version melhorada es en preparacion e deuriá èsser disponibla dins pauc de temps.
iii.) Per ne seguir l'avançament o i participar, consultatz la pagina de discussion.
Infotaula de lengaAnglés
English
Parlat enAustràlia, Canadà, Estats Units, Reialme Unit e 69 autres païses
RegionsEuròpa, America, Africa, Oceania
Locutors380 milions (1èra), e 600 milions (segonda lenga)
TipologiaSVO [7]
Familha lingüistica
Anglés
Estatut oficial
Oficial deAustràlia, Canadà e autres païses (Estats Units e Reialme Unit = lenga de facto). L'ONU e l'Union Europèa
Acadèmiapas cap de valor Modifica el valor a Wikidata
Còdis lingüistics
ISO 639-1en Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-2eng Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-3eng Modifica el valor a Wikidata
Mòstra
Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme

Article 1

All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

Istòria

L'anglosaxon

Article detalhat: Anglosaxon.

La premiera forma d'anglés foguèt la lenga anglosaxona (ò vièlh anglés), parlada dau sègle VI apC a 1066. Se desvolopèt a partir dei lengatges d'un ensems de tribüs germanicas originàrias de Frísia, de Saxònia, de Jutlàndia e dau sud de Suècia (Angles, Saxons e Jutes). Aprofichant l'afondrament de l'Empèri Roman[1], desbarquèron dins leis Illas Britanicas e comencèron de repossar lei populacions cèltas, que parlavan britonic[2] e latin, vèrs l'oèst.

Lo vièlh anglés èra devesit entre quatre grops de dialèctes que correspondián ai parlars de Mercia[3], de Northumbria[4], de Kent e dei principats saxons occidentaus. Après divèrsei conflictes, especialament còntra leis invasions vikingas, lo Reiaume de Wessex s'impausèt coma la principala poissança, durant lo rèine d'Alfred lo Grand (871-899), e lo saxon occidentau venguèt la basa de l'estandard escrich. Pasmens, lei diferents dialèctes subrevisquèron lòngtemps a l'orau, benlèu fins au sègle XIII.

En parallèl d'aquela evolucion, l'anglosaxon adoptèt l'alfabet latin en plaça d'un alfabet runic[5]. Aqueu fenomèn aguèt luòc dins lo corrent dau sègle VI e sembla relativament rapid. D'efiech, leis inscripcions runicas son raras e fòrça ancianas. Dins aquò, en despiech d'aqueu cambiament, lo vièlh anglés èra relativament alunchat de l'anglés dau sègle XXI. Sa gramatica èra pròcha de l'alemand actuau e i aviá un sistèma de declinasons per lei noms ò un sistèma de conjugason pus complèx. L'òrdre dei mots èra pereu fòrça liure.

L'anglés mejan

Division deis Illas Britanicas a la fin dau sègle IX avC.
Article detalhat: Anglés mejan.

Lo tèrme « anglés mejan » designa divèrsei formas de la lenga anglesa, parladas entre lo sègle VIII e lo sègle XVI. Durant aqueu periòde, l'anglés conoguèt mai d'una evolucion importanta en causa de contactes ambé de populacions vikingas e francesas (subretot normandas). L'apòrt dei Nordics aguèt principalament entre lei sègles VIII e IX quand lei Vikings conquistèron la mitat d'Anglatèrra e i fondèron un ensems territòriau dich Danelaw. Aqueleis envaïsseires parlavan lo noroèc e influencièron lei dialèctes anglosaxons pus septentrionaus. Aquò entraïnèt la difusion au sen de l'anglosaxon de trachs nordics coma lei pronoms començament per th- (they, them, their) que remplacèron seis equivalents anglosaxons (hie, him, hera).

L'autre apòrt major dau periòde foguèt entraïnat per la conquista normanda d'Anglatèrra en 1066. Après de combats saunós, lo duc de Normandia Guilhem lo Conquistaire venguèt rèi d'Anglatèrra e i importèt lo sistèma feudau francés. La tèrra foguèt ansin donada a de senhors d'origina francesa e mai occitana ambé leis evolucions dinasticas ulterioras. Aquò impausèt de lengas d'oïl, principalament l'anglonormand[6] e lo francés, coma lengatge deis elèits. Favorizèt tanben la difusion d'un gròs nombre d'emprunts, especialament dins lei domenis de la politica, de la legislacion e dau prestigi sociau.

L'invasion normanda aguèt un autre efiech major regardant l'evolucion de l'anglés car permetèt la simplificacion de sa gramatica. D'efiech, l'anglosaxon e lo noroèc demorèron d'aqueu temps la lenga dei classas popularas. Òr, aquelei lengas èran morfologicament pròchas. Lo besonh d'una comunicacion aisada entraïnèt donc l'abandon progressiu deis estructuras gramaticalas divergentas. En particular, i aguèt una disparicion dau destriament entre nominatiu e acusatiu. L'instrumentau dispareguèt tanben e l'utilizacion dau genitiu foguèt limitada a la descripcion de la possession. De mai, plusors formas irregularas foguèron suprimidas. En contrapartida de la disparicion dei declinasons, l'òrdre dei mots venguèt mens liure.

L'anglés premodèrn

L'anglés premodèrn designa l'anglés parlat entre 1500 e 1700. Sei caracteristicas principalas son l'evolucion dei vocalas lòngas de l'anglés mejan, que cambièron de prononciacion, e un esfòrç important d'estandardizacion.

L'evolucion de la prononciacion dei vocalas lòngas, dich grand cambiament vocalic, comencèt tre lo sègle XIV e durèt fins a la fin dau sègle XVI. En anglés mejan, lei vocalas lòngas avián la meteissa prononciacion que son equivalent dau bas latin, lei vocalas « puras ». En plaça, en anglés premodèrn, aquelei vocalas lòngas venguèron de diftongs ò veguèron son autor aumentar. Per exemple, lo /aː/ evolucionèt pauc a pauc vèrs [eɪ] (coma dins make) ò lo /eː/ venguèt [iː] (coma dins mice). Aquelei transformacions explican lei diferéncias actualas de prononciacion entre lei vocalas anglesas e lei meteissei letras dins d'autrei lengas.

Durant aqueu periòde, lo prestigi de l'anglés aumentèt fòrtament e, ambé lo declin de l'usatge de l'anglonormand e dau francés a la Cort, la lenga foguèt tornarmai parlada per leis elèits. Aquò permetèt l'emergéncia d'un estandard novèu que se desvolopèt a partir de divèrsei fònts :

L'anglés modèrn

L'anglés modèrn apareguèt dins lo corrent dau sègle XVIII. A respèct de la forma premodèrna de la lenga, l'usatge de l'auxiliar do se generalizèt, aqueu dei cas se limitèt a solament quauquei pronoms (she, he, her'...) e l'òrdre SVO foguèt adoptat. Regardant la conjugason, lei formas progressivas en -ing foguèron a l'origina de construccions novèlas e la demenicion dau nombre de vèrbes irregulars contunièt de demenir.

En parallèl d'aqueleis evolucions, l'anglés modèrn foguèt clarament codificat e son estandard foguèt largament ensenhat gràcias a la formacion de sistèmas educatius destinadas a tota la populacion. Entre lei trabalhs pus importants, pòdon èsser citats lei diccionaris A Dictionary of the English Language, escrich en 1755 per Samuel Johnson (1709-1784), que permetèt de fixar la nòrma dins leis Illas Britanicas, e l’American Dictionary of the English language, publicat en 1828 per Noah Webster (1758-1843), qu'aguèt un ròtle similar per l'anglés estatsunidenc. D'autra part, l'usatge de dialèctes non estandards foguèt fòrça estigmatizat, especialament au Reiaume Unit. Aquò menèt a la disparicion progressiva dei parlars pus populars.

A partir dau sègle XVII, l'anglés comencèt de se difusar sus totei lei continents gràcias a l'expansion coloniala britanica. En particular, la lenga s'implantèt en America dau Nòrd, en Oceania, en Índia, dins lo Sud-Èst Asiatic e dins divèrsei territòris africans. Au sègle XX, lei periòdes sucessius de dominacion de l'Empèri Britanic e deis Estats Units d'America entraïnèron lo remplaçament dau francés per l'anglés coma lenga dominanta dei relacions internacionalas. Pasmens, dempuei 1945, lo primat politic, economic e culturau estatsunidenc a entraïnat un desplaçament dau centre de gravitat de la lenga vèrs leis Estats Units.

Classificacion

L'anglés es una lenga indoeuropèa que fa partida dau grop occidentau dei lengas germanicas. Au sen d'aquel ensems, es enclusa dins lo sosgrop anglofrison que se devesís entre lei lengas anglosaxonas (anglés, scòts e anglosaxon) e lo frison.

Difusion geografica e usatges de la lenga

Difusion geografica

Percentatges de locutors primaris de l'anglés.
Percentatges de locutors de l'anglés au sen dei diferents país.

L'anglés fa partida dei lengas pus difusadas dins lo mond amb, en 2006, 400 milions de locutors primaris e 1,1 miliards de locutors segondaris[8][9]. Pasmens, aqueleis estimacions varian fòrça segon lo biais d'estimar lo nivèu requist per èsser considerat coma locutor.

L'anglés èra, en 2017, la lenga mairala de la màger part de la populacion deis Estats Units (257 milions[10]), dau Reiaume Unit (60 milions), de Canadà (20,9 milions[11]), d'Austràlia (17,8 milions[12]), d'Irlanda (4,2 milions) e de Nòva Zelanda (4,0 milions[13]). Una gròssa comunautat anglofòna existís tanben en Africa dau Sud (5,2 milions[14]). Enfin, i a plusors país pichons, generalament eissits de l'Empèri Britanic, que son considerats coma de país anglofòns coma Jamaica, Guyana, Belize, divèrseis illas antilhesas[15].

Pasmens, l'anglés es lenga oficiala dins plusors autrei país ont es mestrejat solament per una pichona partida de la populacion. Dins aqueu cas, pòu tanben tenir lo ròtle de lenga veïculara, de lenga d'ensenhament ò de lenga marchanda. Es sovent lo cas de territòris que faguèron partida de l'Empèri Britanic sensa conóisser un poblament europèu important e que gardèron una partida de seis institucions pròprias[16]. D'exemples caracteristics son Índia e Nigèria[17].

Enfin, en causa de l'influéncia internacionala actuala deis Estats Units dins lei domenis scientifics e economics, l'anglés es parlat per la màger part deis elèits mondiaus. En mai d'un país, coma França, son ensenhament es vengut obligatòri e certanei populacions, coma aquelei dei regions escandinavas, an desenant l'anglés coma lenga segonda de la vida vidanta.

Dialèctes

En causa de la difusion mondiala, l'anglés es una lenga que presenta un gròs nombre de dialèctes. Segon seis originas e seis influéncias, es possible de lei classar dins cinc ensems principaus que son :

  • lei dialèctes deis Illas Britanicas que presentan de variacions basadas sus la region e sus la classa sociala dau locutaire. Lo pus prestigiós es lo dialècte dich Received prononciation (RP) qu'es utilizat per l'elèit dau sud-èst d'Anglatèrra e, normalament, per lei mèdias nacionaus coma la BBC[18]. Dins aquò, son usatge vertadier es limitat a 3% de la populacion.
  • lei dialèctes d'America dau Nòrd.
  • lei dialèctes d'Oceania.
  • lei dialèctes caribs, africans e sud-asiatics.
  • lei dialèctes filipins.

Usatges de la lenga

En 2018, l'anglés èra la lenga oficiala de jure ò de facto de 54 estats sobeirans e de 27 entitats non sobeiranas. Es tanben lenga oficiala e lenga de trabalh de la màger part deis institucions internacionalas coma l'Organizacion dei Nacions Unidas (ONU), de l'Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd (OTAN) ò l'Organizacion Mondiala dau Comèrci. De facto, es pereu la lenga premiera de la màger deis institucions de l'Union Europèa (UE).

De mai, dempuei la segonda mitat dau sègle, l'anglés s'es impausat coma la lenga principala dei sciéncias e dei tecnicas. Ansin, uei, totei lei publicacions pus prestigiosas, coma Nature, son anglofònas e la quasi totalitat deis articles scientifics importants son traduchs en anglés. Dins lo camp tecnic, l'usatge de l'anglés es preponderant dins la quasi totalitat dei domenis novèus coma l'informatica ò l'aviacion[19].

Enfin, la lenga a una influéncia culturala majora, especialament dins lo cinèma, en causa de l'importància culturala deis Estats Units d'America dins lo mond actuau. Aquò contribuís fòrtament a la difusion de la lenga, generalament dins sa forma nòrd-americana.

Escritura e prononciacion

Alfabet

L'anglés utiliza l'alfabet latin de 26 letras. Utiliza de còps de diacritics per escriure de mots d'origina estrangiera, especialament per leis emprunts dau francés (fiancé, à la carte, soupçon...).

Vocalas

Lo tablèu aicí dessota representa la prononciacion estandarda dei vocalas anglesas :

Prononciacion estandarda
Anteriora Centrala Posteriora
corta lònga corta lònga corta lònga
Sarrada /ɪ/
fifteen (quinze)
/iː/
sea (mar)
/ʊ/
goods (bens)
/uː/
moon (luna)
Mejana /ɛ/
men (òmes)
/ə/
sister (sòrre)
/ɜː/
first (premier)
/ɔː/
wall (muralha)
Duberta /æ/
man (òme)
/ʌ/
sun (soleu)
/ɒ/
hot (caud)
/ɑː/
car (veitura)
Diftongs /eɪ/ : snake (sèrp)
/aɪ/ : five (cinc)
/ɔɪ/ : oil (òli)
/aʊ/ : cow (vaca)
/əʊ/ ò /oʊ/ : road (rota)
/ɪə/ : beer (bièrra)
/ɛə/ : hair (peu)
/ʊə/ : poor (paure)
Triftongs /eɪə/ : layer (jaç)
/aɪə/ : fire (fuòc)
/aʊə/ : flour (farina)

Consonantas

Lo tablèu aicí dessota representa la prononciacion estandarda dei consonantas anglesas :

bilabiala labiodentala dentala alveolara postalveolara palatala velara glotala
oclusiva
  • /p/ : pie (tarta)
  • /b/ : to bring (portar)
  • /t/ : tear (lagrema)
  • /d/ : hard (dur)
  • /k/ : cat (cat)
  • /ɡ/ : glass (veire)
nasala
  • /m/ : mother (maire)
  • /n/ : no (non)
  • /ŋ/ : song (cançon)
batuda
  • [ɾ] (/r/) better (melhor)
fricativa
  • /f/ : fly (voler)
  • /v/ : living (vivent)
  • /θ/ : bath (banh)
  • /ð/ : then (puei)
  • /s/ : to sleep (dormir)
  • /z/ : nose (nas)
  • /ʃ/ : shoe (cauçadura)
  • /ʒ/ : usual (abituau)
  • /h/ : house (ostau)
africada
  • /tʃ/ : church (glèisa)
  • /dʒ/ : bridge (pont)
espiranta
  • /ɹ/ : run (córrer)
  • /j/ : year (annada)
laterala espiranta
  • /l/ : labour (trabalh)
labiovelara
spiranta
  • /w/ : to wash (lavar)
  • [ʍ] : whine (gingolar)

Gramatica

Singularitats

Conjugason

La conjugason anglesa se caracteriza per un nombre limitat de formas verbalas que son usatge despend principalament de l'aspèct de l'accion. Conoís tres personas au singular e au plurau, cinc mòdes (indicatiu, participi, infinitiu, condicionau e subjonctiu) e doas votz (activa e passiva). Lo genre es portat per lo pronom ò per lo contèxte. Es jamai marcat dins la forma verbala.

L'anglés utiliza diferenteis auxiliars coma be (èsser), have (aver), do, shall/will (marca d'una accion futura), should/would (marca dau conditionau)... etc. Son mestritge precís deis auxiliars es important que permèton d'exprimir tota la subtilitat de la conjugason anglesa. En aparéncia, la conjugason anglesa es relativament simpla car lei vèrbes regulars i an solament quatre formas. Pasmens, i a plusors vèrbes irregulars, especialament au sen dau vocabulari de la vida vidanta.

Lexic

L'anglés a ges d'institucion que recensa oficialament lo lexic e i ansin ges de lista complèta dau vocabulari anglés. L'ensems dei diccionaris pus importants, coma l’Oxford English Dictionary (600 000 intradas) ò lo Webster's Third New International (450 000 intrada), permet d'agantar un totau d'au mens 750 000 mots mai de tèrmes novèus son creats cada jorn, especialament dins lo domeni scientifica[20]. Aquò constituís lo lexic pus important entre lei lenga actualas.

Aquela basa lexicala fòrça larga a tres originas principalas que son la lenga d'oïl (28,3%), lo latin (28,2%) e l'ensems anglosaxon/noroèc (25%). La premiera es liada ais apòrts entraïnats per la conquista normanda d'Anglatèrra. La segonda regarda subretot de mots scientifics e tecnics d'aparicion recenta. Enfin, la tresena representa lei parlars ancians deis envaïsseires germanics e vikings.

En fòra d'aquelei basas majoras, se tròban doas fònts menoras que lo grèc (5,3%) e lei mots derivats de noms pròpris (3,3%). Aperaquí 4% dau lexic a una origina etimologica desconeguda ò pas clara e 1% es format d'emprunts divèrs.

Liames intèrnes

Bibliografia

Nòtas e referéncias

  1. A partir de 406, l'Empèri Roman d'Occident foguèt envaït per plusors pòbles barbars germans e, per faciar aquela crisi, retirèt totei sei fòrças deis Illas Britanicas en 410.
  2. Lo britonic èra la lenga dei populacions urbanas durant lo periòde roman, dau sègle I au sègle V apC. A partir dau sègle VI, comencèt d'evolucionar per formar lei lengas cèltas actualas e dispareguèt probable dins lo corrent dau sègle VII.
  3. Lo Reiaume de Mercia, fondat au començament dau sègle VI, ocupava lo centre de l'Anglatèrra actuala. Agantèt son apogèu durant lo sègle VIII mai declinèt après la batalha d'Ellendun perduda en 825 còntra Wessex. Dispareguèt finalament en 919.
  4. Lo Reiaume de Northumbria foguèt fondat au començament dau sègle VII dins lo nòrd de l'Anglatèrra actuala. Foguèt ocupat per de Vikings dins lo corrent dau sègle IX e dispareguèt en 951.
  5. H. Gneuss, "Chapter 2: The Old English Language", in The Cambridge companion to Old English literature (Second ed.), Cambridge University Press, p. 29.
  6. L'anglonormand es lo dialècte dau vièlh normand parlat par l'aristocracia de la Cort d'Anglatèrra.
  7. T. Nevalainen e I. Tieken-Boon, "Chapter 5: Standardization", in A History of the English language, Cambridge University Press, 2006, pp. 274-279.
  8. David Crystal, « English worldwide », dins David Denison e Richard M. A Hog, History of the English language, Cambridge University Press, 2006, pp. 420–439.
  9. En 2016, en fòra dau mandarin e de l'espanhòu, i a ges de lenga qu'aviá mai de locutors.
  10. The World Factbook, article « United States », consultat lo 7 de mai de 2018, [1]
  11. The World Factbook, article « Canada », consultat lo 7 de mai de 2018, [2]
  12. The World Factbook, article « Australia », consultat lo 7 de mai de 2018, [3]
  13. The World Factbook, article « New Zealand », consultat lo 7 de mai de 2018, [4]
  14. The World Factbook, article « South Africa », consultat lo 7 de mai de 2018, [5].
  15. Dins lei fachs, dins aquelei país, la lenga pus parlada es sovent un creòl de l'anglés.
  16. Dins aquò, lo colonialisme estatsunidenc es egalament a l'origina de quauquei territòris d'aqueu tipe, especialament lei Filipinas.
  17. The World Factbook, article « India », consultat lo 7 de mai de 2018, [6]
  18. Lo dialècte RP es de còps dich « anglés BBC ».
  19. Per exemple, en 1951, l'Organizacion de l'aviacion civila internacionala adoptèt oficialament l'anglés coma lenga de comunicacion.
  20. En comparason, l'occitan usuau tèn probable 50 000 a 60 000 mots e un nombre totau de mots qu'aganta benlèu 450 000.