Republica d'Irlanda : Diferéncia entre lei versions

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Contengut suprimit Contengut apondut
Linha 144 : Linha 144 :


Après la mòrt d'[[Enric VIII d'Anglatèrra|Enric VIII]], lei revòutas contunièron, encoratjadas per [[Felip II d'Espanha]] e per la Papautat. En [[1594]], acomencèt un movement fòrça important que foguèt a l'origina de la [[guèrra de Nòu Ans]] que s'acabèt en [[1603]] per la desfacha definitiva de l'[[aristocracia]] autoctòna d'[[Ulster]]. La màger part de la [[noblesa]] locala deguèt s'[[exili|exilar]] permetent l'implantacion d'un nombre important de [[colonialisme|colons]].
Après la mòrt d'[[Enric VIII d'Anglatèrra|Enric VIII]], lei revòutas contunièron, encoratjadas per [[Felip II d'Espanha]] e per la Papautat. En [[1594]], acomencèt un movement fòrça important que foguèt a l'origina de la [[guèrra de Nòu Ans]] que s'acabèt en [[1603]] per la desfacha definitiva de l'[[aristocracia]] autoctòna d'[[Ulster]]. La màger part de la [[noblesa]] locala deguèt s'[[exili|exilar]] permetent l'implantacion d'un nombre important de [[colonialisme|colons]].

==== L'abaissament dei Catolics ====

[[File:Illas Britanicas - Guèrra Civila Anglesa (1642-1651).png|450px|thumb|right|Esquèma generau de la Guèrra Civila Anglesa e dei campanhas de Cromwell en Irlanda (1642-1651).]]

Durant lo rèine de [[Jaume Stuart|Jaume VI e I]] ([[1567]]-[[1625]] en [[Escòcia]], [[1603]]-[[1625]] en [[Anglatèrra]]), la politica dei ''plantations'' demorèt fòrça activa car lo rèi favorizèt l'installacion d'[[Escòcia|Escocés]] opausats a sa politica religiosa en [[Ulster]]. Aquò entraïnèt l'installacion de païsans paures que son a l'origina de l'importanta comunautat [[Protestantisme|protestanta]] actuala d'[[Ulster]]. Aquò entraïnèt rapidament de tensions vivas ambé lei [[Catolicisme|catolics]] locaus ostils a la corona [[Anglatèrra|anglesa]]. En [[1641]], de chaples antiprotestants se debanèron en [[Ulster]] e leis Irlandés decidèron d'aprofichar la [[Guèrra Civila Anglesa]] ([[1642]]-[[1651]]) per se liberar de la dominacion de [[Londres]].

Pasmens, en [[1649]], [[Oliver Cromwell|Cromwell]] desbarquèt dins l'[[illa]]. I menèt una campanha [[sang|saunosa]] e semenada de chaples mai leis [[Anglatèrra|Anglés]] capitèron de reprendre lo contraròtle de l'[[illa]]. Lei proprietaris [[Catolicisme|catolics]] perdiguèron sei tèrras e foguèron obligats de se retirar dins la província occidentala de [[Connacht]]. Dins aquò, lo projècte de [[colonialisme|colonizacion]] de l'[[illa]] imaginat per Cromwell aguèt pauc de succès car lei soudats que recebèron de tèrras preferiguèron lei vendre a de grands proprietaris protestants e rintrar en [[Anglatèrra]]. Ansin, se formèt una [[agricultura]] basada sus de tenements immens tenguts per de proprietaris absents representats per de regidors que concentrèron l'òdi de la populacion.

En [[1688]], lo rèi [[Catolicisme|catolic]] [[Jaume II d'Anglatèrra|Jaume II]] desbarquèt en Irlanda per reconquistar la corona anglesa. Maugrat de succès iniciaus importants coma la presa de [[Dublin]], mau capitèt de vencre lei protestants d'[[Ulster]]. En [[1691]], foguèt definitivament vencut a la [[batalha de la Boyne]] per [[Guilhèm III d'Aurenja Nassau|Guilhem d'Aurenja]]. Après aquela desfacha novèla, lei [[Catolicisme|catolics]] conoguèron de discriminacions suplementàrias coma l'exclusion de la foncion publica, l'exclusion dau drech de vòte, l'impausicion de l'[[anglés]] coma [[lenga oficiala]] unica e divèrsei mesuras vexatòrias. Au començament dau sègle XVIII, lei [[Catolicisme|catolics]] representavan ansin 70% de la populacion mai tenián solament 15% dei tèrras, proporcion que contunièt de demenir, a 5%, fins a la fin dau sègle.

Dins aquò, leis autoritats de [[Londres]] acomencèron de se maufisar dei populacions [[Protestantisme|protestantas]] qu'èran tanben ostilas a l'esplecha [[colonialisme|coloniala]] de l'[[illa]] per leis [[Anglatèrra|Anglés]]. Durant la guèrra d'independéncia estatsunidenca, demandèron e obtenguèron divèrsei [[drech]]s e una autonòmia marcada per la restauracion dau [[poder legislatiu]] dau Parlament de [[Dublin]] abolit en [[1494]]. Pasmens, aquò durèt gaire e leis [[Anglatèrra|Anglés]] aprofichèron la revòuta mancada de [[Wolfe Tone]], un [[Protestantisme|protestant]] esperant unificar la totalitat deis Irlandés per restaurar l'[[independéncia]] de l'[[illa]], en [[1798]] per impausar l'union d'Irlanda ambé lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Aquò entraïnèt la supression dau Parlament de Dublin que foguèt remplaçat per una representacion [[Protestantisme|protestanta]] au Parlament de [[Londres]].


== Politica ==
== Politica ==

Version del 13 agost de 2015 a 14.28

Republica d'Irlanda
Éire
Ireland

Bandièra d'Irlanda

Escut d'Irlanda
Imne: Amhrán na bhFiann
mapa
Administracion
CapitalaDublin 53° 20′ N, 6° 16′ O
Forma de l'EstatRepublica parlamentària
President
taoiseach
Michael D. Higgins
Enda Kenny
Geografia
Vila principalaDublin
SuperfíciaClassat 117en
• Totala70 273 km²
• Aiga (%)2 % %
Punt culminantCarrantuohill (ca) Traduire Modifica el valor a Wikidata
Demografia
PopulacionClassat 120en
• Totala4 722 028[1] ab. (2012)
Densitat67.2 ab./km²
Istòria
IndependénciaDel Reialme Unit
24 d'abril de 1916
Economia
MonedaÈuro EUR
Autras informacions
Indicatiu telefonic353
ISO 3166IE
Fus orari+0 (OE:+1)
Domeni internet.IE

Irlanda (en gaelic d'Irlanda Éire, en anglés Ireland) o oficialament la Republica d'Irlanda es un Estat d'Euròpa Occidentala que correspond a l'essencial del territòri de l'illa d'Irlanda.

Sa capitala es Dublin.

Lo gentilici es irlandés -esa.

Istòria

Preïstòria

Cubèrta de glaç durant lei periòdes glaciaris, l'illa foguèt pas poblada avans 8 000 av. JC. L'agricultura se generalizèt quatre millenaris pus tard e favorizèt l'emergéncia d'una cultura megalitica que mestrejava l'agricultura, lo norrigatge e la produccion de terralha e semblava tenben s'interessar a l'astronomia. La sedentaritat se generalizèt a partir de 4 000 av. JC. Vèrs lo millenari XXI av. JC, de populacions indoeuropèas arribèron dins l'illa e i introguèron sa ierarquia sociala, sa religion e la metallurgia de l'aur, dau coire e dau bronze.

Antiquitat

A partir de 700 av. JC, de populacions cèltas vengudas de Granda Bretanha s'installèron dins l'illa. Introguèron l'utilizacion dau fèrre. Fondèron una societat basada sus de clans que fusionèron pauc a pauc per formar quatre reiaumes (Ulster, Leinster, Munster e Connacht). Au començament dau sègle V, un rèi suprèm (Ard ri Érenn), installat a Tara capitala dau reiaume de Meath, estendiguèt son autoritat sus l'illa. L'Empèri Roman ocupèt pas l'illa, dicha Hibernia en latin, en causa de son alunchament e de sa manca d'interès economic.

La cristianizacion de l'illa

La cristianizacion d'Irlanda acomencèt dins lo corrent dau sègle V. La conversion foguèt pacifica mai son debanament precís es mau conegut. Segon la legenda, la religion foguèt introducha per un presonier britoroman, lo futur Sant Patric, capturat coma esclau en 405. Capitèt de s'escapar en 411 e anèt en Gàllia menar d'estudis teologics. A una data desconeguda (entre 432 e 490 segon lei versions), s'entornèt dins l'illa per l'evangelizar. Dins lei fachs, una glèisa foguèt bastida a Armaght vèrs 445 e un monastèri en 558 a Bangor. Lo monaquisme conoguèt un desvolopament important dins l'illa. Inicialament d'origina romana, lo rite prenguèt una forma cèlta que demorèt en vigor fins a la restauracion de la liturgia romana en 664.

Leis invasions vikingas

Illas Britanicas a la fin dau sègle IX.
Article detalhat: Viking.

A partir de la fin dau sègle VIII, l'illa, devesida entre 250 clans e 5 reiaumes (Ulster, Connacht, Munster, Leinster e Meath[2]) ambé de monastèris e de glèisas rics e mau defenduts, venguèt una buta deis incursions e invasions dei Vikings que s'installèron sus una partida dau litorau. Lei premiereis incursions se debanèron en 795 ambé lo pilhatge e l'incendi de quauquei glèisas. Venguèron regulars a partir deis annadas 810 e son intensitat aumentèt pauc a pauc.

En 840, lei Vikings passèron l'ivèrn dins l'illa e i bastiguèron de plaças fortificadas que foguèron per la seguida utilizadas coma comptadors comerciaus. Son a l'origina de plusors vilas importantas coma Dublin, Annagassan, Wexford, Cork ò Limerick. Aqueleis endrechs foguèron tanben utilizats coma basa per organizar d'atacas còntra lei regions interioras. Pasmens, leis envasseïres s'i turtèron a una resisténcia pus fòrta. Ansin, lei Vikings mau capitèron de formar de territòris importants e sa zòna d'influéncia se limitèt finalament au relarg dei pòrts principaus.

La poissança vikinga declinèt pauc a pauc dins lo corrent dau sègle X e lei Nòrdics poguèron pas resistir a l'emergéncia de dos rèis poderós, Brian Boru au sud e Mael Sechnaill au nòrd, a partir de la fin d'aqueu sègle. Lo premier establiguèt son autoritat sus Munster e prenguèt Limerick. Lo segond, vengut rèi de Tara, ganhèt una importanta batalha còntra lei Vikings dins aquela vila e someteguèt lei Vikings de Dublin (980). Puei, lei dos rèis rivalizèron per estendre son influéncia. En 1002, Mael Sechnaill deguèt reconóisser la senhoriá de Brian Boru que prenguèt lo títol de rèi suprèm fins a sa mòrt en 1014 durant una batalha per reprimir una revòuta de Dublin. Mael Sechnaill li succediguèt fins a 1022. Après sa disparicion, lei caps irlandés mau capitèron de designar un successor clar entraïnant de combats recurrents e un afebliment progressiu de cada clan que favorizèt la conquista anglonormanda.

La conquista e la colonizacion anglesa

La conquista anglonormanda

En 1169, un grop de chivaliers anglonormands venguts dau País de Galas desbarquèron en Irlanda e ne'n comencèron la conquista. Lo rèi Enric II se faguèt reconóisser coma senhor — nominau — de l'expedicion e obtenguèt lo títol de « senhor d'Irlanda » que venguèt per la seguida la basa dei revendicacions anglesas sus l'illa. Leis envasseïres capitèron de conquistar de fèus importants au detriment dei caps cèltas que mau capitèron de formar una aliança comuna per se defendre. Pasmens, mens nombrós, lei venceires adoptèron pauc a pauc lei costumas gaëlicas e s'integrèron dins la societat tradicionala. Per arrestar aquela evolucion que menaçava son poder dins l'illa, lo rèi Edoard III obtenguèt lo vòte deis estatuts de Kilkenny (1366) qu'enebiguèron l'adopcion dei mors gaëlics per leis abitants d'origina anglesa. Pasmens, l'aplicacion d'aquela lèi aguèt solament luòc dins la region pròcha Dublin (dicha Pale car protegida per una palissada).

Irlanda sota lei Tudors

Au sègle XVI, l'illa conoguèt de transformacions importantas en causa de la politica religiosa d'Enric VIII. D'efèct, en 1536, lo rèi se proclamèt cap de la Glèisa d'Irlanda e en 1541, prenguèt lo títol de rèi d'Irlanda. Pasmens, sa politica opausada au papa se turtèt au catolicisme dei senhors, tant cèltas qu'anglonormands, e dei populacions irlandesas que se revoutèron mai d'un còp sensa succès. A partir de 1556, lo rèi fisèt lei tèrras deis insurgents vencuts a de colons anglés protestants. Aquò èra l'acomençament de la politica dei plantations que venguèt sistematica après cada insureccion desfacha.

Après la mòrt d'Enric VIII, lei revòutas contunièron, encoratjadas per Felip II d'Espanha e per la Papautat. En 1594, acomencèt un movement fòrça important que foguèt a l'origina de la guèrra de Nòu Ans que s'acabèt en 1603 per la desfacha definitiva de l'aristocracia autoctòna d'Ulster. La màger part de la noblesa locala deguèt s'exilar permetent l'implantacion d'un nombre important de colons.

L'abaissament dei Catolics

Esquèma generau de la Guèrra Civila Anglesa e dei campanhas de Cromwell en Irlanda (1642-1651).

Durant lo rèine de Jaume VI e I (1567-1625 en Escòcia, 1603-1625 en Anglatèrra), la politica dei plantations demorèt fòrça activa car lo rèi favorizèt l'installacion d'Escocés opausats a sa politica religiosa en Ulster. Aquò entraïnèt l'installacion de païsans paures que son a l'origina de l'importanta comunautat protestanta actuala d'Ulster. Aquò entraïnèt rapidament de tensions vivas ambé lei catolics locaus ostils a la corona anglesa. En 1641, de chaples antiprotestants se debanèron en Ulster e leis Irlandés decidèron d'aprofichar la Guèrra Civila Anglesa (1642-1651) per se liberar de la dominacion de Londres.

Pasmens, en 1649, Cromwell desbarquèt dins l'illa. I menèt una campanha saunosa e semenada de chaples mai leis Anglés capitèron de reprendre lo contraròtle de l'illa. Lei proprietaris catolics perdiguèron sei tèrras e foguèron obligats de se retirar dins la província occidentala de Connacht. Dins aquò, lo projècte de colonizacion de l'illa imaginat per Cromwell aguèt pauc de succès car lei soudats que recebèron de tèrras preferiguèron lei vendre a de grands proprietaris protestants e rintrar en Anglatèrra. Ansin, se formèt una agricultura basada sus de tenements immens tenguts per de proprietaris absents representats per de regidors que concentrèron l'òdi de la populacion.

En 1688, lo rèi catolic Jaume II desbarquèt en Irlanda per reconquistar la corona anglesa. Maugrat de succès iniciaus importants coma la presa de Dublin, mau capitèt de vencre lei protestants d'Ulster. En 1691, foguèt definitivament vencut a la batalha de la Boyne per Guilhem d'Aurenja. Après aquela desfacha novèla, lei catolics conoguèron de discriminacions suplementàrias coma l'exclusion de la foncion publica, l'exclusion dau drech de vòte, l'impausicion de l'anglés coma lenga oficiala unica e divèrsei mesuras vexatòrias. Au començament dau sègle XVIII, lei catolics representavan ansin 70% de la populacion mai tenián solament 15% dei tèrras, proporcion que contunièt de demenir, a 5%, fins a la fin dau sègle.

Dins aquò, leis autoritats de Londres acomencèron de se maufisar dei populacions protestantas qu'èran tanben ostilas a l'esplecha coloniala de l'illa per leis Anglés. Durant la guèrra d'independéncia estatsunidenca, demandèron e obtenguèron divèrsei drechs e una autonòmia marcada per la restauracion dau poder legislatiu dau Parlament de Dublin abolit en 1494. Pasmens, aquò durèt gaire e leis Anglés aprofichèron la revòuta mancada de Wolfe Tone, un protestant esperant unificar la totalitat deis Irlandés per restaurar l'independéncia de l'illa, en 1798 per impausar l'union d'Irlanda ambé lo Reiaume Unit. Aquò entraïnèt la supression dau Parlament de Dublin que foguèt remplaçat per una representacion protestanta au Parlament de Londres.

Politica

Irlanda es una republica parlamentària. Lo Parlament irlandés que se ditz Oireachtas sèi dins lo palais de Leinster House a Dublin. Lo cap d'Estat es lo president, elegit per un mandat de sèt ans. Lo taoiseach (primièr ministre) es nomenat pel Parlament e designat pel president. Lo taoiseach es lo cap del partit politic o coalicion qu'a obtengut la majoritat dels sètis a las eleccions nacionalas.

Geografia

L'Irlanda dins l'UE

Economia

De veire: Economia d'Irlanda.

Cultura

Bibliografia

Vejatz tanben

Ligams extèrnes

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Irlanda.

Nòtas & referéncias

<references>

  1. Central Intelligence Agency, The World Factbook, 2012
  2. Lo títol de rèi suprèm èra vengut unicament onorific.