Montpelhierenc (sosdialècte)

Lo montpelhierenc es lo sosdialècte occitan caracteristic de la vila de Montpelhièr e de sa region pròcha, çò es mai o mens l'èst del departament d'Erau, fins a Seta. Amb lo cevenòl e lo bas-vivarés, es una varietat del lengadocian oriental. Aqueste sosdialècte èra un dels mai emplegats dempuèi la fin del sègle XIX amb d'autors importants coma Alexandre Langlada de Lansargues e de lingüistas coma Alfons de Ròca-Ferrièr. Aquela vitalitat se manifestèt per la creacion de la Revue des Langues Romanes e un jornal umoristic de granda difusion La Campana de Magalona. Demest los autres autors importants d'aqueste airal cal citar Joan Baptista Fabre, Max Roqueta o Joan Frederic Brun.

Los estudis sul montpelhierenc

Aquesta varietat es estada pro estudiada e mai siá parcialament. Demest los trabalhs de dialectologia publicats cal citar d'en primièr l'òbra del capitani Leon Lamouche que comparèt lo parlar de Lodeva amb lo montpelhierenc central e tanben amb lo parlar de Marsilhargues. Un autre estudi dialectal interessant es lo que faguèt l'alemand Otto Zaun suls parlars d'Anhana e de son environa (editat en 1914). Puèi, se publiquèron qualques gramaticas coma la d'Emili Masuc en 1899 sul parlar de Pesenàs a la termièra del besierenc o mai tard, en 1913, la de Loís Pastre sul parlar de Clarmont.

En 1964 lo lingüista Louis Michel forniguèt tanben una sintèsi dels traches mai caracteristics del montpelhierenc dins son libre La langue des pêcheurs du Golfe du Lion.

Finalament en 2002, Gaston Basalgas publiquèt la gramatica inedicha del regent Gustau Terond sul parlar de Seta.

Elements de dialectologia

Lo montpelhierenc es un dels sosdialèctes mai particulars de l'ensems lengadocian. Preserva d'un costat de traches mai ancians e a l'encòp una continuitat o transicion amb lo dialècte provençal:

Fonetica

- Conservacion del son [a] (amb de variacions) de la -a atòna finala (trach que s'espandís gaireben fins a Ròse a l'èst) amb un son pro semblant a [ə] dins qualques endreches, coma la vocala dicha neutra del catalan. Ex: vaca ['baka] per ['bako̞] en occitan generalament e dins los parlars occidentals.

- Conservacion de la O brèva latina en diftong -uò- (prononciat [jɔ]) (trach partejat tanben per una partida del roergàs e de l'albigés) Ex: nuòch per nuèch/nuèit dins las autras varietats lengadocianas.

- ò s'i es preservada al contacte d'una nasala. Ex: bòn, fònt, lòng etc... coma en provençal.

- Una de las caracteristicas mai particularas del montpelhierenc es la transformacion de la -r- intervocalica en una mena de [d] (realizacion que se retròba dins qualques parlars roergasses): cara ['kada], pèira ['pɛjda]. Dins cèrtas localitats del litoral pòt arribar a desaparéisser.

- La -l finala se vocaliza après a, e, i, o: fiu, muòu, sau, mèu, tau(s) (o tal(s)). Pasmens s'i pronóncia [l] la resultanta de -LL- latina e lo digraf -lh. Ex: martèl, capèl, miralh manca dins los articles contractes qu'i es generalament "dau" (existís pr'aquò una realizacion [daj] dins una bèla part del montpelhierenc occidental. notèm "dau" (del), plural "dels" [das], embe (per 'amb').

- Simplificacion de la prononciacion dels grops de consonantas en fin de mot: -cs, -ps, -ts, -chs se pronóncian s e ch dins lo montpelhierenc central e una part de l'oriental. Dins lo parlar de Montpelhièr: bòsc (plural: bòsses ['bɔses]), nuòchs, fachs se pronóncian coma ['bɔses], ['njɔs], ['fas] mentre qu'en parlar de Lodeva se tròba: ['njɔtʃes], ['fatʃes]; lo present d'indicatiu trobatz se pronóncia [tru'bas], las -rs finalas fan -ses de plural : flor (plural: florses ['fluzes]).

-La palatala -lh s'i pronóncia generalament [j] (trobam tanben aquesta iodizacion del provençal fins al narbonés e mai en catalan oriental).

La -j se pronóncia [t͡ʃ] a Montpelhièr e mai a l'oèst fins un pauc mai enlà del flum Erau, en montpelhierenc oriental per contra es [d͡ʒ] la realizacion normala.

Morfologia

-La primièra persona del present del vèrb èsser i es generalament siái (realizat [ˈsjɛj] en montpelhierenc central e [ˈsjɔj] en occidental). Trobam [ˈsɔj] en besierenc e siáu [ˈsjɔw] en narbonés (pasmens amb doas franjas de [ˈsɛj]).

-La desinéncia de primièra persona de l'indicatiu present se fa amb -e contràriament al besierenc e coma dins lo provençal rodanenc (mai a l'oèst es -i). Ex: mtp. cante vs. bes. canti e per la segonda persona -es en lòc de l'occidental -as.

-Lo subjontiu del verb èsser es siegue e lo participi passat seguèt e la tresena persona del present de faire e anar son fai e vai coma dins lo provençal rodanenc.

-Existís cèrta repugnància a la -n finala: dison ['dizu], avián (s'i pronóncia a l'oèst e al nord de Montpelhièr [a'bjɛw] e en montpelhierenc occidental [a'bjɔw]).

-La tresena persona del plural es -on (com dins totas las varietats del litoral mediterranèu) generalizat a tots los gropes del present e del subjontiu imperfach (cantan ['kantu(n)] e en narbonès cantèsson [kanˈtɛsu(n)].

-La tresena persona del plural dels possessius se confond amb la persona del singular (coma en espanhòl e bona part del catalan): son/sa contra lor en Cevèna e dins lo Carcassés.

l'article e los pronoms

Article definit plural femenin : las ([lay] davant consonantas)

contractat : dau, dels [das], de las ; a las

Article definit plural : (d')unes, (d')unas

Pronoms personals

1èra persona plural : nos, nautres/nautras

2onda persona plural : vos, vautres/nautras

3ena persona plural : eles, elas

Pronoms relatius e interrogatius plurals : quantes/quantas, quintes/quintas

Adjectius possessius plurals : mos/mas : mieus - mieunes/mieunas, nòstres/nòstras o nòstes/nòstas, vòstres/vòstras o vòstes/vòstas

Lexic

Per çò tocant al lexic presenta sovent una continuïtat amb lo dialècte provençal

ben [ˈben] contra plan qu'apareis a l'entorn de Mesa; coma (vai?) ('cossí (va?'), amarina ('vim'), escoba ('balaja' en besierenc o 'engraniè(i)ra' en narbonés), escòndre ('amagar' cap a l'oèst e 'cabir' cap al cevenòl), sartan ('padena' o 'padèla' dins d'autras varietats), taisar ('cal(h)ar' a partir del besierenc), nòn [nò](non).

tanben presenta de variantas particularas coma antau/antal ('aital' en besierenc, 'atal' en narbonés e a l'oèst o 'ansin' en provençal); manaira ('destrau' a l'èst o 'pigassa' en besierenc), pòta ('frigola'), rabàs ('tais'), putnaisa ('cinze', 'cime'), fureta ('mirga', 'murga')... mas téner ('tenir' en provençal) e dòus/dèus' [dos]: vèrs (adv.).

Existís tanben una fòrta influéncia provençala mai fòrta sul montpelhierenc oriental (País de Lunèl) e sul litoral mas que ven mai febla a partir de Palavàs e que pòt aparéisser dins qualques traches del parlar setòri (coma amb siáu en luòga de siái per exemple). Lo pronom neutre i es de còps que i a lo: lo sabe, encara que los escrivans d'aqueste dialècte empleguen o.

Division dialectala

Lo montpelhierenc se devesís a la gròssa en tres varietats:

-Lo montpelhierenc oriental (País de Lunèl e de Vidorle)

-Lo montpelhierenc central (Montpelhièr e sas environas fins a Nòstra Dòna de Londras al nòrd, amb Seta coma ponch mai occidental)

-Lo montpelhierenc occidental (a partir de Mesa/Vilamanda fins aperaquí Agde e Beçan)

Parabòla/Semblança de l'enfant borgal* en occitan de Montpelhièr (francismes levats)

Un òme aviá dos enfants. Lo pus joine diguèt a son paire : mon paire, donatz-me lo ben que me deu revenir per ma part, e el ie faguèt lo partatge de son ben. Quauques jorns après, lo pus joine emportèt amb el tot ce que aviá e se n'anèt viatjar dins un país estrangèr onte despensèt tot son ben en desbauchas. Après qu'o agèt tot dissipat, venguèt una granda famina dins país e el seguèt talament desprovesit de tot, que seguèt obligat de se metre au service en cò d'un abitant de l'endret que l'envièt a se fermar per gardar los pòrcs. Aquí desirava de se podre remplir l'estomac de las pelofas que los pòrcs manjavon, mès degús i en donava pas ges. En fin estent rintrat en el meteis, diguèt : i a tants de varlets dins l'ostau de mon paire que an de pan en abondança e ieu ací morisse de fam. Fau que me n'ane e qu'ane trobar mon paire e que ie digue : mon paire ai pecat còntra lo cèl e còntra vos soi pas pus digne d'èstre apelat vòstre filh mès tractatz-me coma un de vòstres varlets. Se n'anèt donc e venguèt vèrs son paire, mès èra encara ben luònh son paire l’aperceguèt e seguèt tocat de compassion, corrís vèrs el e l'embracèt. Son filh ie diguèt : mon paire ai pecat còntra lo cèl e còntra vos soi pas pus digne d'èstre apelat vòstre filh mès tractatz-me coma un de vòstres varlets. Mès lo paire diguèt a sos varlets : portatz-ie lèu son premièr abit e metètz-ie-lo, metètz-i un anèl au dèt, de solièrs als pèses. Anatz cercar lo vedèl gras, tuatz-lo, mangèm e faguèm grand repais. Per ce que acò's mon filh que èra mòrt e que es ressuscitat qu’èra perdut e qu’es retrobat e faguèm granda fèsta. Dins aquel temps son ainat que èra anat als camps revenguèt dès que seguèt pròp de l'ostau entendèt la musica e la dança. Sonèt un dals varlets per saupre d’el de qu'èra acò. Ie diguèt acò's vòstre fraire qu'es revengut e vòstre paire lo vegent plen de vida a fach tuar lo vedèl gras. Aqueste seguèt talament indignat que volhèt pas intrar dins l'ostau que obliguèt son paire de sortir e de lo faire intrar amb el. Mès el diguèt a son paire : i a tant de temps que vos servisse sans vos avedre jamai desobeït, pr'aquò vos m'avètz pas jamai solament donat un cabrit per me regaudir ambe mos amics. E dès qu'un filh coma aquel que a manjat tot son ben ambe de femmas perdudas es vengut vos avètz fach tuar lo vedèl gras. Son paire ie diguèt : mon filh, per vos, vos sètz totjorn ambe ieu e n'ai pas res que nòn siágue a vos. Mès falhèt faire fèsta e nos regaudir, per ce que vòstre fraire qu'èra mòrt, es ressuscitat e qu'èra perdut, e qu'es retrobat.

Peire Azéma : à propos des ambitions maritimes de la France

Nòste avenir sus l'aiga

Dins son Boulet Rouge, cremant de pura flamba patriotica, nòste amic Leoun Teissier encadra de bòns comentaris aquesta paraula de M. Lémery, jot-secretari d'Estat a la marina merchanda: — La France doit redevenir une grande nation maritime. — Redevenir, es ben lo mòt. Una granda nacion maritima, la França o es estada, dins de temps dejà luònts: los bèus temps dau canau dau Miegjorn e de la navigacion rodanenca, l'epòca que la fièira de Bèucaire èra un dals grands mercats dau monde, lo temps onte èron viventas e animadas las citats qu'un autor a pogut dempuòi sonà: — Les villes mortes du golfe de Lyon. S'agís pas de plorar de lònga sus aquela descasença: s'agiriá puslèu de ne'n cercar las causas e de se metre au travalh per remontar lo corrent. Diguem-(z)o francament: es pas de qué que siègue, e l'esfòrç a complir es talament grand que i a de qué n'èstre esfraiat. La mecanica centralizaira, crestaira de cervèls e de volontats, nos a tròp desacostumats de pensar e de decidar (sic) librament, e sèm devarilhats entre que cau provar un peçuc d'iniciativa, agir en defòra de las direccions dau govèrn. Regardem, per exemple, ce que se passa per lo pòrt de Seta, qu'interessa prencipalament nòste paratge, e onte se deuriá metre en practica lo programa de nòsta renovacion maritima. Tot lo monde sap, tot lo monde ditz quante grand ròtle lo pòrt de Seta auriá a jogar dins la renaissença economica dau Bas Lengadòc. Dins una seria d'articles documentats la Revue Méridionale des Idées a estudiat a fons aquela question de nauta importéncia. E ben! a part quauquas excepcions onorablas e preciosas, mès malurosament tròp pauc noumbrosas, digús se n'es pas virat. E, a luòga de repotegar còntra l'un e l'autre, vòu mai reconóisser francament que lo prumièr tòrt vèn dals qu'agent lo temps e l'argent, las relacions e l'influença, sabon pas o vòlon pas los emplegar per lo ben de son terraire; los que, moienant (sic) que lo vin se vende e que sas rendas tòmbon, s'enchauton de tot lo rèsta. Pasmens, l'amor dau país es pas solament l'afaire dals poètas e dals artistas; es tanben (tamben) lo dever dals òmes de travalh e d'accion. Es pas lo tot que nòsta terra siègue bèla, la volèm richa e prospèra; nòste patriotisme miegjornau demanda per acò la collaboracion de totas las energias e de totas las capacitats. Demanda, puòi, que los òmes marcants qu'unirà un programa de respelida lo sachon faire respectar per los politicaires. Los òmes politics, coma n'i a, qu'an l'eime de prene conselh pròche dau monde competent e de servir emé devoament e activitat los grands interèsses generals, an drech a nòstes compliments. Los politicaires que parlon e desparlon a tusta-limbusta, o que passon son tems a empusar l'isanha e l'airança de las passions electoralas, fan un triste mestièr que deuriá, se la guerra nous a aprés quicòm, pas pus trobar de practicas. Mès es pas dich que la guerra nos ague aprés grand causa! En tot cas, juscas ara, sustot en ce que pretòca nòsta region, lo programa Lemery de resurreccion maritima a pas trobat dins las assembladas publicas los aparaires afeccionats e eloquents qu'auriá agut de besonh. E a pas trobat nimai, o cau dire, l'argent que i auriá caugut. A agut lo mau de totas las grandas entrepresas endustrialas, victimas d'una organisacion financièira malastrosa, que la França es sola a subir. N'avèm dich un mòt i a quauque tems, e nous ié caudrà tornar, solide. Nòste sistèma de bancas sembla fach exprès pèr arruïnar lo país: la centralizacion, aquí mai, a fach son òbra de destruccion. A engrunat los tres-quarts e passa de las pichòtas bancas qu'ajudavon lo comerce e l'endustria de ses regions. Puòi quand tota la fortuna nacionala, a quicòn pròche, es estada amolonada dins los novèls castèls fòrts de tres ou quatre nauts barons de la finança, l'an prestada a drecha, a gaucha dins d'empronts de Pamparigosta o de Mascolhona: o d'empronts russis, que uòi lo gouvernament es oblijat de ne'n pagar los interèsses... de nòstes sòus. Dins aquel tems, a fauta d'argent, d'aquel argent que degalhaven a l'estrange, nòste comerce e nòsta endustria s'anequelissián, nòsta marina agonizava, aviam, d'un pauc mai, los pus trassas camins de fèrre d'Euròpa, de canaus a la mòda de i a tres cents ans, de milhons d'energia electrica estrassada, etc... Es pas permés qu'acò dure. Acò durarà, pasmens, tant que lo fetichisme de París??? esbarlugarà couma un miralh de lausetas, tant que lo poufre parisenc nos jucarà la mesola dals òsses. Nos cau sortir d'aquel aflaquiment, e organizà las fòrças vivas dau país sus totes los terrens d'activitats. Ou cau per nòste avenir sus l'aiga coma per nòste avenir???

Febrièr 1918.

La borrida de baudròi

• Aicí i’amai un plat de Seta
• Famós, mès un pauc complicat;
• Per qu’intre dins vòstre sicap;
• Escotatz ben ma liçoneta:

• Prenètz dau peis a proporcion
• De tres quart de liura per tèsta,
• Ros, coeta lònga, e, sans façon,
• Pelats, voidats.
• Lo fetge rèsta.

• Pòrres, èrbas a volontat,
• Grelhs d’api, cebas ben achadas,
• Lo peis a morcilhs decopat,
• Aquí vòstra caiçarolada.

• D’òli, metètz un rag a fons,
• Un jaç de peis, un jaç d’èrba,
• Pauc de sau, de pebre a borron,
• D’alhs escrachats, lo fetge en sèrva.

• D’aiga que cobrigue lo tot,
• Puòi fuòc, que per dessús s’enauça;
• Mantenètz lo bolh jusc’au bot
• Dau temps qu’alestissètz la saussa.

• Ambe quauques vesenhas d’alhs
• Dins lo mortièr montatz d’alhòli;
• Cau que la saussa tengue als talhs,
• Tanben ie planiguetz pas l’òli.

• Quand lo fetge es cuòch, lo tiratz,
• Dessarcissètz dins una sieta,
• Amb un pauc d’òli, lo montatz:
• Es çò milhor de la recèpta.

• Tanlèu qu’es freg, doçament,
• Dins lo mortièr que se desòla,
• Mesclatz lo fetge ambe l’alhet
• Puòi, retiratz la caiçaròla.

• Prenètz de jus çò que vos cau
• Per que la saussa s’espessigue,
• Dins lo mortièr, pauc après pauc,
• Montatz, jusc'a que se rampligue.

• Un amic vos ten lo mortièr:
• zo, remenatz la caiçaròla !
• Cau que chaca talhon entièr
• Pòrta sa saussa tròn de muòla!…

• Après, s’avètz bon apetís
• Vos creiretz au Paradís.

F. Combes (1903) dins lArmanac Cetori, 1904.

Ligams extèrnes

• Grammaire Languedocienne - Dialectes de Montpellier et de Lodève, Léon Lamouche
• Article sus l'occitan montpelhieirenc
• Article sus l'occitan cevenòl e montpelhieirenc
• Article sus l'occitan cevenòl e montpelhieirenc (seguida e fin)
• Le parler vieux palavasien (La lenga dau país de Palavàs) pichòta gramatica e lexic occitan-francés
• Glossaire botanique languedocien, français, latin de l'arrondissement de Saint-Pons (Hérault) précédé d'une étude du dialecte languedocien, Melchior Barthés
• L'occitan montpelhieirenc in Discours sur les langues dans l'aire méditerranéenne, Teddy Arnavielle e Cristià Camps
• Qualques caracteristicas del lengadocion mediterranèu, Claudi Balaguer (a partir de p.181)
• "Note sur le sous-dialecte de Montpellier"
• "Note sur une variété du sous-dialecte de Montpellier" (parlar de Lançargues)
• "Éléments de grammaire languedocienne - dialecte languedocien cettois, Gustave Thérond, Institut d'études occitanes, 2002"
• Sit sus l'occitan montpelhierenc e sa literatura
• Tèxtes en montpelhieirenc de la Revue des Langues Romanes'
• Fables, contes et autres pièces en vers, patois (sic) de Montpellier, Auguste Tandon