Tolosan (sosdialècte)

Lo tolosan es una varietat occitana parlada dins l'airal de Tolosa. Aqueste sosdialècte lengadocian presenta d'afinitats e de transicions marcadas amb lo gascon. Lo parlar occitan de l’Oèst tolosan es gascon, amb influéncias mercadas vengudas de Tolosa, qu'es encara « la vila », ont se trabalha e s'i fa de comèrci. La Gasconha tolosana, es un espaci lingüistic ont coabita l’article tolosan le e lo H gascon.

Los gascons tolosans emplegan l’expression les cossís per designar les mossurs de Tolosa, perque los tolosans dison "cossí va?" quand los gascons dison "coma va?".

Un dels escrivans mai importants e representatius del país mondin e de sa varietat es Pèire Godolin.

Limits entre gascon e lengadocian

Los limits entre lo gascon e lo lengadocian son plan ceneguts dempuèi l’enquèsta d'E. Bourciez (1895). Òm considèra coma gasconas las comunas on la F es remplaçada per una H. Atau, avèm la lista que seguís per la Hauta Garona [g : gascon. lg : lengadocian.] : Sent Cesert (g), Launac (g), Larrà (g) / Granada (lg). Daus (g) / Mervila (lg). Ausona (g), Selh (g), Bausèla (g), Còrnabarriu (g), Colomèrs (g) / Blanhac (lg). Pibrac (g), Legavin (g), Fontanilhas (g) / Salvetat Sant Gièli (lg). Plasença deu Toish (g), Cunhaus (g) / Tornafuèlha (lg).

Los barris de Tolosa de Sent Martin deu Toish e Sent Simon (g) e totes les autes barris de Tolosa (lg).

Portèth (g), Pinçaguèl (g), Ròcas (g), Murèth (g) / La Crotz Falgarda (lg). Pins e Justaret (g), Labarta de Lèsa (g) / Goirans (lg), Clarmont le Fòrt (lg). Le Vernet (g) / Venèrca (lg).

Lagardèla de Lèsa (g) / Grepiac (lg). Beumont de Lèsa (g), Aurivalh (g) / Miramont (lg). Lagraça-Diu (g), Poi Danèu (g), Mauressac (g) / Autariba (lg). Espèrça (g) / Galhac Tolzan (lg).

Fonetica

• La casuda del N intervocalic, qu'es una de las especificitats del gascon central, non existís pas dins lo parlar gascon tolosan: ‘harina’ [harino] (farina) au lieu de ‘haria’ [hariyo]. Cependant, il existisson encara qualques mots en los quals la N es tombada ‘molièr, posoèra’ (molinièr, bruèissa). Aquò pròva plan qu'i aguèc un recul del fenomèn de la casuda de la N intervocalica dins la lenga actuals. Aquesta particularitat es encara presenta dins lo Savés original (cantons de Lombèrs, Samatan, L’Isla de Baish) e se retroba donc ‘haria’ [hariyo] (farina).

Morfologia

• L'article definit masculin es 'les', en contacte amb consonanta levat de p,t,k ven [lej], [li]) e [li] dins lo barri de Sant çubran de Tolosa: lis amics. L'article definit femenin 'las' en contacte amb consonanta levat de p,t,k deven [laj]).

Los articles contractats son:

a+le(s) > al(s), au(s) de+le(s) > del(s) ([dez/deiz] davant vocala e [dej] davant consonanta + p,t,k), deu(s) entà+le(s) > ental(s), entau(s) ende+le(s) > endel(s), endeu(s) per+le(s) > pel(s), peu(s) sus+le(s) > sul(s), suu(s)

[au/as, déu/dés, éntau/entàs, éndeu/éndés, péu/pés, so/sos]

• Lo tolosan utiliza totjorn lo partitiu 'de'. Ex. : as de mica, jo vòli de crostas ; acò es de vin doç.

• Lo preterit a de formas particularas : parlèvi, parlèves, parlèc, parlèvem, parlèvetz, parlèven.

Conjugason

• Al present de l'indicatiu lo vèrb 'aver' fa: èi, as, a, avèm, avètz, an e 'èstre' fa: som/soi, ès/siás, es, siam, siatz, son

'anar' fa: vau(c), vas, va, anam/anèm, anatz, van

• A l'imperfach la primièra conjugason es: parlavi, parlavas, parlava, parlaven, parlàvetz, parlavon; la seconda: rendiá, rendiás, rendiá, rendiam, rendiatz, rendian; la tresena: rostissiá, rostissiás, rostissiá, rostissiam, rostissiatz, rostissian.

• Al preterit la primièra conjugason es: parlèri, parlèras, parlèt, parlèren, parlèretz, parlèron; la seconda: rendèri, rendèras, rendèt, rendèrem, rendèretz, rendèron; la tresena: rostiguèri/rostiquèri, rostiquèras, rostiquèt, rostiquèrem, rostiquèretz, rostiquèron.

Lo vèrb 'aver': auguèri, auguères, auguèt/auguèc, auguèretz, auguèron Lo vèrb 'èstre': fosquèri, fosquères/fogués, fosquèt/fosquèc, fosquèrem/foguèrem, fosquèretz/foguèretz, fosquèron/foguèron

• Al futur las conjugasons son totas parièras: parlarèi, parlaràs, parlarà, parlarem, parlaretz, parlaràn. 'aver fa': aurèi/aurè, auràs, aurà, aurem, auretz, auràn e 'èstre': serai/serèi, seràs, serà, seram, seratz, seràn

• Al condicional son totas parièras: parlariá(i), parlariás, parlariá, parlariam, parlariatz, parlarian. 'èstre' fa: siriái/seriá, siriás, siriá, siriem, siriatz, sirian

• Al conjontiu present la primièra conjugason es: parle, parles, parle, parlem, parletz, parlen/parlon, la seconda: rendòi == DE VERIFICAR! ==, rendas, renda, rendam, rendatz, rendon; la tresena: rostigòi, rostigas, rostiga, rostiqan, rostigatz, rostigan.

'aver' fa: aja/auja, ajas, aja, ajam, ajatz, ajan e 'èstre' fa: siá, siás, siá, siam, siatz, sián

• Al conjontiu imperfach la primièra conjugason es: parlessi, parlessas, parlessa, parlèssem, parlèssetz, parlèsson, la seconda: rendessi, rendessas, rendessa, rendèssem, rendèssetz, rendèssan; la tresena: rostiguessi, rostiguessas, rostiguessa, rostiquèssen, rostiguèssetz, rostiguèssan.

'aver' fa: aguessa/auguessa, agueessas, aguessa, aguèssem, aguèssetz, aguèssen e 'èstre' fa: foguessa/fosquessa, foguessas, foguessa, foguèssem, foguèssetz, foguèssen

• Lo participi passat de 'aver' es agut o 'augut e lo de 'èstre es estent.

Per mai d'informacions sus las conjugacions tolosanas Tableau synoptique et comparatif des idiomes populaires ou Patois de J. F. Schnakenburg http://books.google.fr/books?id=-9oTAAAAQAAJ&pg=PA19&lpg=PA19&dq=%22dialecte+toulousain%22&source=bl&ots=4qftzowx44&sig=6uYEn9XIBLli9WY0z6B3tboOEbE&hl=ca&sa=X&ei=kDj1UrmtEMi3hQeo3oDADw&ved=0CDsQ6AEwBDge#v=onepage&q=%22dialecte%20toulousain%22&f=false

Lexic

Mots e locucions exclusivas (o partejadas amb un o maites dialèctes occitans) segon lo diccionari de Loís Alibert (63 de las 798 ocurréncias de "Toul." espleitadas) (http://mertyl.free.fr/dico/alibert.pdf) e lo diccionari occitan-francés de Nicolas Rey-Bèthbéder.

• ac: o (pronom neutre)
• acampar, v. tr. conduire un tropèl als camps, lo menar pàisser
• acelar v. abrigar
• acojolar v. coconejar
• acojolar (s’) v. s'acocolir
• adessiatz interj. prononciacion de 'adieu-siatz'
• afisorlar: desgordir, afirolar (Aude)
• afiu, m. Ardor, vam
• agit,-ida a. adrèit, biaissut ; aisit
• agorrudar (s'), v. tr. fr. Se blottir; s'accroupir, s'asseoir sur les talons
• agradèla: orselha (Rumex acetosa)
• agrassolièr: fr. groseillier
• agrò??, m. pollèn, espèrma; lactància
• ahilar v. agusar, afilar
• aubin, m. (Lupinus albus)
• alhassa: alh salvatge (Allium vineale e divèrses)
• alibòr: elebòr
• alinjar v. tr. provesir de linge
• alispal: alispada (fart de còps)
• almòina, f. almòsna
• amarraire,-a a. avar
• amassa, adv. ensemble
• amaurocar v. metre lo desordre
• apachaunar v. apachonar
• apatrassar (s'), v. tr. s'espaterrar ("S'étendre de son long")
• ambe: amb
• ap(u)èi prep. après
• apèch, m. aglan o gland??
• apedanhar, v. tr. elevar de bas en aut
• apitarrar, v. tr. et tr. assadolar, afartar
• arbelha, f. fr. Gesse chiche, jarosse (Lathyrus cicera)
• argentièr m. Cistus
• arjalàs m. argelàs
• armaus m. armòlh, m. (Atriplex hortensis)
• arrocar (s’) v. s’accroupir
• atraç m. amàs, pilòt
• atraçar, v. tr. Traçar un camin; amassar petit a petit
• aubre: aibre
• auèi: uèi
• augneta, f. (Molinia caerulea)
• auqueta, f. (Lampsana communis)
• auriòla, f. (Centaurea calcitrapa)
• avant: abans
• avasar, v. tr. e tr. emplir de tèrra
• avelhèr m. bergeronnette (aucèl)
• averigar, v. tr. verificar
• babís, m. (Onopordum acanthium)
• badòrca, f. caforna, turna, soda, sodòt (endacòm mai: tuta)
• balafi (a), loc. adv. a rofle, a baudre
• baleja f. escoba.
• balejar v. escobar
• balet, m. galariá pichona al darrièr estatge d'un ostal
• balòcha f. fèsta locala, bal
• banhetja, f. borratge
• baratar v. tr. e intr. parlar tòrt e a drech, bavardar
• baula, f. (Anthriscus cerefolium)
• baume de font m. (Mentha aquatica)
• bequèina, f. Animal fantastic
• becut m. céser
• bedòs, -òssa, adj. e s. quèc
• berret de capelan m. fr. fusain
• biardar, v. intr. S'enfugir, far fugida
• bibòtis, interj. chut(-mut), cala!
• bigard m. mostic que non pica
• biscolon, m. Ficaria ranunculoides)
• biule, m. (Populus alba)
• blaisan, m. (Euphorbia esula, falcata, helioscopia, sylvatica)
• blanca, f. agaça
• blasèra, f. (Acer campestris)
• blasinièr, m. (Cercis siliquastrum)
• blat marés m. blat d'Espanha; blat banhat (donar ): enganar
• blaus, m. pl. bolet pernicieux
• blavàs m. (Polygonum fagopyrum)
• bleta: bleda-rave
• bochòrla/botiòrla f. bocerla ; esquirau
• boharica f. veissiga
• bohòla mf. vantard,a
• bolòfa f. balòfa, aròfa, bòlfa, òlfa, òlba (fr. balle des céréales)
• bòrda de las vacas: estable
• brauta f. baldra, baudra, brauda
• brave,-a: gròs,ssa (un brave mòrs de carn)
• ça que la/çaquelà conj./ad. pasmens, totun, emper (lemosin)
• caboçat m. graulhet
• càiger vi. càder, caire
• caijuda f. casuda, caseguda
• calimàs: canicula
• camusseta f. cambriòla
• canh,a n. can,a, gos, ssa
• caravat (a) loc. ad. de cavalgons, a cambarèlas
• carièra f. cadièra (rotacisme)
• carrelòt m. carrerron, carreròt
• caucic m. cardon (planta)
• cela f. abric ; tenguètz-vos a la ~ al reveire
• clarièja f. ariège, m. (Smilax aspera)
• còit,a a. cuèit,a
• colac: alausa (peis. Clupea alausa)
• delavàs m. avèrsa
• despenjar vt. despéner, descrocar (de cortinas, un quadre…) ; ~ le telefòne
• diguens m. dedins ; interior (cf. gascon 'deguens, dehens')
• dimarts [dimar(t)s]
• díver m. deure
• díver vt. devoir. 'diu' : el/ela deu
• dornèr m. aiguèra
• draubir vt. (d)obrir
• eishantar v. espantar
• ende: per (cf. 'entà' gascon)
• eres: eles
• escàiger (s’) vp. escàder, escaire (advenir)
• escaigença f. asard m. ; coïncidéncia.
• escàiger vi. escàder, escaire ; arribar
• escàiger (s’i) vi. reussir (vt.) m’i soi escaijut : ai escadut.
• escaijuda f. escaduda, escasuda (succès)
• escantir v. amortar, atudar, esténher. ~ la lutz : atudar
• escaplevar [éskalléwa] v. bascular
• fòrça ad. plan, mot, hèra (gascon) ; ~ plan  : fòrt plan
• gafet,a n. dròlle, a; jove, a aprendís,sa
• gratolha f. pessigola
• grèpia/grepia f. manjadoira (dels animals o de Nadau)
• hauguèra f. falguièra.
• haugar m. falguerar
• hèr vt./vi. faire, far ; agir ; formar. hèr-s’i : s’aplicar, s’esforçar, trabalhar de valent. hèr a (+ nom deu jòc) : jogar a. hè a las cartas : jòga a cartas.

hèr (se) vp. se faire, se far ; devenir (per evolucion naturala o professionala) ; s’adaptar ; se nommar. se hè Labòrda : se sona Labòrda

• herum m. odor fòrta f., lengabit, escaufit
• hisança f. fisança, confiança.
• hisar vt. fisar, confiar. Me hisi a tu : te fau fisança.
• hoa f. tartarassa (aucèl)
• hòc m. fuòc ; incendi
• hormic m. formiga f.
• jamès ad. jamai
• jassers ad. ièr al ser
• jaupar v. (gos)
• jaupet m. (gos)
• lauseta f. (a)laudeta (aucèl)
• lèg, lèja a. laid,a lag, latja
• leit: lièch
• limac m. cagaraula
• malau,-ausa a./mf. malaut, a
• mauagit,-ida a. maladrech, a, malbiaissut, -uda ; dificil, a
• mauescàiger (s'i) vp. non escàder/escaire. s’i es mauescaijut : non a escadut/escasut.
• mauescaijuda f. escac, fach de non escàder/escaire
• mès adv. mas
• mesoth m. mica ; mesolha
• milh m. maís
• mòrs m. bocada, morcèl, pauc
• mos pr. pers. nos. Mos vesèm : nos vesèm (tanben s'i ditz 'nos')
• nauca f. nauc, abeurador
• nenèt,a mf. nen, a
• nisèr m. nis (que s'i diu tanben)
• nisar vt. nidar, nisar
• nosar vt. nodar, nosar
• pagèra f. soca, soc (fusta)
• palagrilla f. andusac ("Sorte de bêche à deux pointes munie d'un talon pour l'enfoncer dans

la terre")

• paliure m. (Paliurus australis)
• patana f. patata, trufa
• patanat m. ragost de patatas
• pigòta f. variòla
• pilòt m. pila, modòl
• pinca f. pintada, pincarda
• pinqueta f. pintada, pincarda ; fig pop neneta (fr. nana, nénette)
• plan ad. fòrt, tras que (fr. très)
• pleja f. pluèja
• quaucòm pr. ind. quicòm (que tanben s'i ditz)
• reponchon m. (Campanula rapunculus)
• res: res, ren
• ríser vi. rire
• roge,-oja a. rog/roge, -ja
• ruca f. canilha (bèstia) (cf. cevenòl 'eruga').
• sanglòt m. sanglòt
• shascla f. soqueta, buscalha
• siès a. num. sièis.
• soc de nadau m. soca de Nadal
• soent: sovent
• tampar v. T tancar (uelh, botiga)
• tanbens ad. tanben
• targaina/targanha f. aranha
• tataranha f. aranha
• tesson m. pòrc
• teule m. teulat (teit de teules)
• tust m. (fam.) fr. antisèche, pompe (de 'tustar' copiar)
• tustet m. plasentaria que consistí a tustar a una pòrta puèi s'enfúger autanlèu ; blaga telefonica f.
• vedèth,-èra mf. vedèl, vedèla
• vénguer vi. venir/véner, provenir
• vita f. vida
• vrespalh m. vespertinada, repais de la tantossada
• vrespalhar vi. vespertinar, far lo repais de la tantossada
• vude, -a a. voide, a
• vudar vt. voidar

Ligams

• Gramatica de l'occitan tolosan

• Diccionari occitan (gascon tolosan) - francés, Nicolas Rey-Bèthbéder

• Diccionari francés - occitan (gascon tolosan), Nicolas Rey-Bèthbéder

• Taula de conjugason dels vèrbs en occitan tolosan

• Gramatica sintetica del parlat de Sent Lis