Iran : Diferéncia entre lei versions

Lei vestigis pus ancians d'ocupacion umana descubèrts en Iran datan de 800 000 ans e son situats dins lo sud-èst dau país. Puei, unei vestigis neolitics mostran l'emergéncia progressiva d'una societat agricòla a partir dei millenis VII e VI avC. La metallurgia sembla aparéisser vèrs la fin dau milleni V avC dins la region de Susa que va venir lo centre de la civilizacion elamita. L'escritura e lei premierei vilas apareguèron, totjorn dins la region de Susa, au milleni III avC.

L'Empèri Elamita venguèt una poissança importanta de la region. Fins a sa destruccion per leis Assirians au sègle VII avC, aguèt de relacions mai o mens conflictualas ambé lei civilizacions de Mesopotamia. Èra dominat per lei vilas de Susa e d'Anshan. Mai d'un còp, leis Elamitas capitèron d'ocupar una partida de Mesopotamia e aguèron un ròtle important dins l'afondrament de la Tresena dinastia d'Ur en 2004 avC o dins la disparicion de la dinastia kasita de Babilònia au sègle XII avC. Pasmens, fuguèron tanben de còps vencuts e parcialament ocupats per lei Mesopotamians.

La migracion dei pòbles iranians vèrs lo plan iranian

Aprofichant l'afebliment elamita, divèrsei pòbles migrèron vèrs lo plan iranian dins lo corrent dei premiers sègles dau milleni I avC. Ansin, vèrs lo sègle VII avC, lei Medes ocupèron la màger part de la region e venguèron una poissança importanta enemiga deis Assirians que dominava Mesopotamia. Aliats ai Babilonians, capitèron de conquistar e de destrurre l'Empèri Assirian entre 614 e 609 avC e formèron lo premier empèri centrat sus lo plan iranian. De combats còntra leis Escites permetèron de conquistar lo nòrd-oèst de l'Iran modèrne e Anatolia fuguèt finalament partejada ambé lei Lidians. Pasmens, en 559, un còp d'estat menat per lo Pèrsa Cir II lo Gran, rèi d'Anshan e vassau dei Medes, entraïnèt la fin de la dinastia dei Medes e son remplaçament per leis Aquemenidas. Una partida de l'aristocràcia dei Medes deviá probablament sostenir lo complòt car gardèt son influéncia sus leis afaires de l'estat.

L'Empèri Aquemenida

Article detalhat: Empèri Aquemenida.

Lo rèine de Cir II lo Gran (vèrs 559-529 avC) permetèt d'unificar l'empèri mede e de fondar lo premier Empèri Pèrsa après lei conquistas de Lidia, de Babilònia e d'una partida de l'Asia Centrala. Au contrari deis Assirians, lei Pèrsas s'ocupèron d'integrar lei pòbles vencuts au sen de l'administracion imperiala e laissèron una autonòmia importanta ais autoritats localas. Aquò limitèt lei revòutas — fòrça frequenta durant lo periòde assirian — e permetèt ai successors de Cir II de contuniar una politica d'expansion territòriala. A son apogèu, s'estendiguèt sus leis estats actuaus d'Iran, d'Iraq, d'Armenia, d'Afganistan, de Turquia, de Bulgaria, d'Israèl, de Liban, de Jordania, d'Egipte, de Siria e sus una partida de Grècia, d'Arabia Saudita e de Paquistan. Pasmens, lei desfachas còntra lei ciutats-estats grègas (Guèrras Medicas) marquèron lei limits de la poissança d'un empèri que fuguèt finalament pas capable d'unificar d'un biais eficaç de soudats d'origina diferenta e tanben pas capable de dominar un pòble refusant la senhoriá — de còps solament teorica en causa de l'alunchament — dau poder centrau pèrsa. A partir dau rèine de Xerxes I^èr (486-465 avC), leis Aquemenidas fuguèron subretot obligats de defendre l'empèri còntra quauquei revòutas localas e leis expedicions militaras organizadas per lei Grècs o leis Escites, pòble nomada de l'Asia Centrala. Divèrsei complòts au sen de la dinastia imperiala e de la Cort aumentèron lei dificultats de la dinastia que son poder declinèt pauc a pauc dins lo corrent dau sègle IV avC.

La conquista d'Alexandre lo Grand e la formacion de l'Empèri Seleucida

Article detalhat: Empèri Seleucida.

L'Empèri Aquemenida s'afondrèt de 334 a 330 en fàcia de l'invasion dei tropas macedonianas d'Alexandre lo Grand. D'efèct, ja afeblit per de divisions intèrnas, Darius III (336-330 avC) deviá totjorn faciar la dificultat d'assemblar de pòbles diferents per formar una armada coerenta e èra presonier de concepcions tacticas perimidas còntra la falanja grèga. Ansin, la conquista de la mitat occidentala de l'Empèri fuguèt quasi una promenada militara que necessitèt solament tres batalhas importantas (Lo Granic, Issos, Gaugamèlas) e un sètge malaisat (Tir). La màger part dei governadors pèrsas, franc d'aquelei de Caucàs que venguèron independents, preferiguèron negociar ambé lo venceire e capitulèron rapidament. Ansin, après la revirada de la resisténcia desesperada de sei darrierei fòrças ai Portaus Persics, Darius III fuguèt assassinat e Alexandre poguèt se proclamar son successor.

De 330 a 324 avC, la conquista de la mitat orientala de l'Empèri Aquemenida fuguèt pus malaisada car certanei populacions i opausèron una resisténcia vertadiera. Ansin, Bactriana fuguèt parcialament conquistada e Alexandre poguèt solament s'assegurar dau contraròtle dei vilas principalas. Puei, de lòng d'Indus, sei tropas subiguèron de pèrdas importantas per arrestar lei cargas deis elefants indians. Alexandre deguèt finalament se retirar e moriguèt a Babilònia en 323 avC.

Son empèri fuguèt partejat entre sei generaus. La màger part de l'Empèri Aquemenida, levat d'Egipte e d'una partida d'Anatolia, venguèt lo reiaume de Seleuc Nicator que fondèt l'Empèri Seleucida. Tre sa fondacion, aquel estat aguèt de dificultats per contraròtlar lo plan iranian e lei províncias orientalas de l'empèri. De mai, franc d'Antíoc III (223-187 avC), la màger part dei sobeirans seleucidas fuguèron afeblits per de crisis de succession e per de guèrras entre estats grècs. Lei regions orientalas de l'empèri fuguèron donc pauc a pauc conquistadas per lei Parts e, en 160 avC, l'Empèri Seleucida èra vengut un reiaume sirian que subreviquèt fins 64 avC.

L'Empèri Part

Article detalhat: Empèri Part.

L'Empèri Sassanida

Article detalhat: Empèri Sassanida.

La conquista e la dominacion aràbias

Lo declin dau Califat Abbassida e l'emergéncia de dinastias localas

Article detalhat: Califat abbassida.

La conquista seldjokida

Article detalhat: Turcs Seldjokids.

La conquista mongòla

Article detalhat: Empèri Mongòl.

Lo periòde de Tamburlan

Article detalhat: Tamburlan.

L'Empèri Safavida e l'introduccion dau chiisme

Article detalhat: Empèri Safavida.

La dinastia qajara

Article detalhat: Dinastia Qajara.

La revolucion constitucionala e lo modernizacion dau país

La Revolucion e la Republica Islamicas

Geografia

La geografia fisica

Iran es lo dètz-e-uechen país pus estendut de la planeta amb una superficia de 1 648 195 km². Son territòri se situa entre lei latituds 24° e 40°N e entre lei longituds 44 e 64°E. A de frontieras amb Azerbaitjan, Armenia, Turquia, Iraq, Paquistan, Afganistan e Turcmenistan. Au nòrd, es tanben en contact ambé la Mar Caspiana e au sud ambé lo Golf Persic e lo Golf d'Oman.

Franc dei costats de lòng de la Mar Caspiana e de la província de Khuzestan, Iran es compausat d'un platèu montanhós format de bacins e de plans separats per de cadenas de montanhas. Lei cimas son pus autas dins la partida occidentala dau país ambé lei montanhas de Caucàs, dei Monts Zagros e dei Monts Alborz. Lo ponch culminant d'Iran es lo Mont Damavand (5 671 m) qu'es un volcan amorçat dei Monts Alborz. Lei plans pus importants son situats au nòrd e l'èst dau platèu e son ocupats per lei desèrts de Kavir e de Lut.

Lo clima

Lo clima d'Iran es magerament de tipe arid o semiarid franc de la zòna litorala caspiana, dei montanhós pus autas e d'una faissa occidentala de tipe mediterranèu. Au nòrd-oèst, leis ivèrns son caracterizats per de temperaturas bassas e de precipitacions importantas e leis estius son secs. Dins lo rèsta dau país, leis ivèrns son generalament doç e leis estius cauds e secs. Lei temperaturas pus importantas son mesuradas dins lei regions orientalas. Lei precipitacions son rarament superiors a 250 mm e pòdon èsser inferioras a 100 mm dins certanei bacins desertics.

La demografia

Densité de population par province en Iran.

Dins lo corrent dau sègle XX, Iran conoguèt un desvolopament demografic major amb una aumentacion de sa populacion de 10 milions d'abitants vèrs 1900 a 77 milions en 2010. Maugrat una baissa dau taus de feconditat (1,89 en 2010), la proporcion febla d'ancians entraïna un mantenement d'aquela aumentacion e la populacion devriá s'estabilizar vèrs 2050 a l'entorn de 100 milions d'abitants. Aquela populacion es urbana a 70% e l'urbanizacion contunia amb una demenicion anuala de la populacion rurala egala a 0,7%. Lei zònas pus pobladas son situadas au nòrd e a l'oèst dau país. En 2006, sièis vilas avián mai d'un milion d'abitants : Teheran (7,8 milions), Mashhad (2,5 milions), Isfahan (1,6 milions), Tabriz (1,4 milions), Karaj (1,4 milions) e Chiraz (1,2 milions).

Organizacions politica e territòriala

La forma de l'estat

L'organizacion dau poder de la Republica Islamica d'Iran es defenida per la Constitucion de 1979. Es una teocracia que seis institucions religiosas son associadas a un sistèma de representacion d'institucions democraticas elegidas au sufragi universau. Pasmens, lo poder religiós a un drech de veto sus lei decisions adoptadas per lo poder democratic. De mai, lo multipartisme es parciau car lei candidaturas ais eleccions pus importantas son examinadas per un conseu qu'a lo drech d'anullar aquelei jutjadas incompatiblas ambé l'islam. Enfin, certaneis eleccions, especialament leis eleccions presidencialas de 2009, fuguèron contestadas en causa d'acusacions de fraudas.

Lo poder executiu

Lo poder executiu es partejat entre lo Guida de la Revolucion, cap suprèm de l'estat e deis institucions religiosas, e lo President de la Republica, cap deis institucions civilas. Lo premier es elegit per l'Assemblada deis expèrts per una durada indeterminada. Es cargat de la supervision dei politicas generalas d'Iran. Es tanben lo comandant dei fòrças armadas, lo cap dei servicis d'ensenhament militar e de seguritat e es l'unica persona que pòu declarar la guèrra. A tanben lo drech de destituir lo president.

Lo segond es definit coma la segonda autoritat pus importanta d'Iran après lo Guida. Es elegit au sufragi universau per un periòde de quatre ans. Es cargat de l'aplicacion de la constitucion dau país, de l'exercici dei poders executius — franc dei poders dau Guida — de la nominacion dau cap dau govèrn, de la coordinacion de la politica dau govèrn e de la seleccion dei projèctes de lèi transmès au Parlament.

Lo poder legislatiu

Lo poder legislatiu es devesit entre quatre organs principaus que son la Majles (« Assemblada consultativa islamica »), l'Assemblada deis expèrts, lo Conseu dei gardians e lo Conseu de destriament de l'interès superior dau regim. La premiera es l'assemblada unica deis institucions civilas. Es compausada de 290 deputats elegits per quatre annadas. En 2006, cinc sètges èran reservats ai minoritats. Es cargada dau vòte de la legislacion, de la ratificacion dei tractats internacionaus e dau vòte dau budget nacionau.

L'Assemblada deis expèrts es compausada de 86 religiós elegits au sufragi universau per uech annadas. Non permanenta, aquela assemblada es cargada de validar lei candidaturas e d'elegir lo Guida de la Revolucion. A tanben lo drech de lo destituir. Pasmens, dempuei 1979, l'Assemblada deis expèrts s'es jamai opausada ai decisions dau Guida.

Lo Conseu dei Gardians es compausat de dotze juristas. Sièis son nomats dirèctament per lo Guida e sièis per lo cap dau poder judiciari (après una nominacion oficiala per la Majles). Es cargat d'interpretar la constiticion e a lo drech d'opausar un veto ai decisions de l'Assemblada consultativa.

Enfin, lo Conseu de destriament de l'interès superior dau regim es compausat de sièis membres religiós dau Conseu dei Gardians, dei caps dei poders legislatiu, judiciari e executiu e dau ministre en carga dei questions estudiadas. Es cargat de la mediacion entre lei diferenteis institucions, especialament entre l'Assemblada consultativa e lo Conseu dei Gardians, e pòu servir d'organ de consultacion au Guida.

Lo poder judiciari

Lo poder judiciari es devesit entre unei tipes de tribunaus especializats. Lo Guida de la Revolucion noma lo cap dau poder judiciari que noma lo cap de la Cort Suprèma. Existís unei tipes de tribunaus coma lei tribunaus publics en carga deis afaires civius e criminaus o lei tribunaus revolucionaris en carga deis afaires regardant la seguritat nacionala. Se fau tanben nòtar l'existéncia dau tribunau especiau dau clergat plaçat sota l'autoritat unica dau Guida. Lei lèis son inspiradas de la legislacion votada per lo poder legislatiu mai la constitucion permet tanben de jutjar segon lo drech islamic. Aquò entraïna una variacion importanta dei penas segon la fònt utilizada. Per exemple, es lo cas de la lapidacion per adultèr dispareguda dau còde penau dempuei 2012 mai totjorn autorizada per lo drech islamic.

L'organizacion territòriala

Iran es devesit en províncias, en comtats, en districtes e en sosdistrictes. Lei conseus locaus son elegits au sufragi universau per de mandats de quatre ans. Son cargats de l'eleccion dei consòls, de la supervision deis activitats municipalas, de l'estudi dei besonhs locaus sociaus o economics e participan a l'aplicacion dei politicas nacionalas.

Afaires estrangiers e fòrças armadas

Leis afaires estrangiers

Iran es un membre de la màger part deis institucions internacionalas principalas coma l'ONU o l'OPEP. Poissança regionala de l'Orient Mejan amb Israèl, Egipte e l'Arabia Saudita, sa politica estrangiera es definida per son oposicion ais Estats Units d'America e au « sionisme » israelian, per sa volontat de rompre son isolament diplomatic e per divèrsei sostèns ai movements chiitas o opausats a Israèl.

Lei relacions son donc fòrça marridas ambé leis Estats Units e ambé leis aliats estatsunidencs de la region. En particular, lei relacions amb Israèl son fòrça degradadas dempuei leis annadas 2000 e lei dos país se menaçan regularament d'una ataca. La possibilitat de desvolopament d'un armament nuclear es un ponch centrau d'aquelei tensions e es, a l'ora d'ara, una question centrala dei relacions internacionalas. D'autra part, Teheran es tanben implicat dins un conflicte territòriau ambé leis Emirats Arabis Units per lo contraròtle de doas illas dau Golf Persic.

En revènge, lo país a de relacions melhoras ambé l'Union Europèa, que certanei membres (França, Itàlia...) son de practicas importantas deis exportacions de petròli iranian, e ambé Russia, China e d'estats non alinhats. Leis objectius d'aquelei relacions son comerciaus — leis exportacions de petròli son lo còr de l'economia — e diplomatics per assaiar de rompre l'isolament de Teheran. Enfin, per assaiar d'equilibrar l'influéncia estatsunidenca au Pròche Orient, Iran es un sostèn important de movements chiitas (insureccions chiitas d'Iemèn, Hezbollah) e d'advèrsaris deis Estats Units coma Siria. Assaia tanben d'estendre son influéncia dins lei regions chiitas d'Iraq.

Lei fòrças armadas

En 2007, lo budget militar iranian èra de 7,3 milions de dolars (25^en reng mondiau) e representava 2,6% dau PIB. Lei fòrças armadas de la Republica Islamica d'Iran son devesidas entre diferentei fòrças militaras o paramilitaras. La premiera es compausada dei fòrças regularas (420 000 òmes) organizadas segon una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana, una fòrça navala e una fòrça de defensa antiaeriana. La segonda es facha dei Gardians de la Revolucion Islamica (130 000) que son tanben organizats sus un modèl de fòrças terrèstras, aerianas e navalas. Pasmens, gropan tanben lei fòrças especialas iranianas. Enfin, existís una tresena fòrça, paramilitara, dicha Basij formada de volontaris. Es plaçada sota lo contraròtle dei Gardians de la Revolucion. L'estimacion de seis efectius es fòrça malaisada e varia entre 90 000 e 12,6 milions. Dempuei la Revolucion de 1979, la guèrra de 1980-1988 e leis embargos internacionaus, Iran a creat una indústria militara pron importanta per assegurar la màger part de sei besonhs. Pasmens, durant lo periòde de desvolopament d'aquela indústria, lo país adoptèt divèrseis armaments d'origina occidentala avans 1979 puei d'origina sovietica, russa, chinesa o nòrd-coreans. Una partida d'aquelei partenariats son totjorn actius.

Economia

De veire: Economia d'Iran.

L'organizacion de l'economia per l'Estat

L'economia iraniana es caracterizada per un dirigisme estatic important e per l'existéncia d'un sector public desvolopat. D'efèct, segon la Constitucion, l'economia es devesida en tres sectors. Lo premier es dich public e gropa leis indústrias de basa, lo comèrci exterior, lei minas, la banca, leis asseguranças, l'energia, lei restancas e lei rets d'aiga, la ràdio e la television, l'aviacion, lei linhas maritimas e lei rets de rotas o de camins de fèrre. Lo segond sector es dich cooperatiu e gropa de companhiás cooperativas creadas segon lei principis islamics. Enfin, lo darrier sector es dich privat e gropa leis activitats de l'agricultura, lo rèsta de l'indústria, lo comèrci e lo rèsta dei servicis

Lo dirigisme de l'Estat fuguèt renfòrçat durant la guèrra còntra Iraq per assegurar l'avitalhament dei fòrças armadas. Lo sector cooperatiu fuguèt creat per favorizar una redistribucion dei revenguts dau petròli ai classas pus pauras o ai familhas dei tuats de la guèrra. A l'origina, èra format de fondacions religiosas. D'ara endavant, aquelei fondacions an format de consortiums pus importants plaçats sota l'autoritat dirècta dau Guida de la Revolucion. Lei sindicats son teoricament autorizats en Iran mai fòrça rars en realitat. Enfin, lo drech de grèva existís mai son utilizacion pòu entraïnar una repression violenta.

L'agricultura e lei ressorsas naturalas

En causa dei condicions climatics desfavorablas, la superficia dei zònas agricòlas cultivadas es limitada a 11% de la superficia totala dau país. La màer part d'aquelei zònas son situadas au nòrd e l'oèst dau país e necessitan l'utilizacion de l'aigatge per foncionar. Ansin, l'agricultura iraniana es un sector fòrça sostengut per l'Estat per se modernizar e melhorar lo rendement. Dins aquò, lo país es pas encara totalament autosufisent e 10% de la norridura de basa es importada. D'autra part, dempuei 1979, se desvolopa un sector agricòla que sei produccions son destinadas a l'exportacion (pistachas, espècias...). En 2003, representava un quart deis exportacions non petrolieras d'Iran.

La produccion miniera representava à 0,6% dau PIB de 2011. Lo país a de resèrvas importantas de coire (2^en reng mondiau), de carbon, de fèrre e de cròme. Pasmens, la produccion demora limitada en causa dei dificultats geograficas e de la feblessa deis infrastructuras iranianas. Per exemple, en 2008, maugrat sei resèrvas, lo país deviá importar entre 10 e 15% de sa consomacion de carbon. Ansin, dempuei la fin deis annadas 2010, divèrsei plans de desvolopament de la produccion miniera fuguèron adoptats per assaiar d'aumentar certanei produccions, especialament aquela de coire.

Enfin, lei ressorsas d'idrocarburs representan la fònt principala de revenguts de l'estat. En 2008, teniá 10% dei resèrvas mondialas de petròli e 15% d'aquelei de gas natural. Lei jaciments principaus son situats dins lo sud-oèst dau país. En 2004, Iran èra lo quatren país productor de petròli amb una produccion annuala de 4,3 miliards de barils que 2,5 fuguèron exportats.

L'indústria

En 2012, l'indústria representava 38% dau PIB e 31% de la man d'òbra.^[1]. Iran a una indústria de basa desvolopada e diversificada que permet au país de produrre localament divèrsei produchs impossible d'importar en causa dei sancions internacionalas. De mai, aquela indústria conoguèt tanben una creissença importanta dins lo corrent de la guèrra de 1980-1988 per assegurar l'avitalhament de l'armada. Ansin, en 2003, Iran aviá d'indústrias petroquimica, quimica, siderurgica, automobila, textila, militara e de produccion de materiaus de construccion importantas e èra considerat coma una poissança industriala emergenta. Lei centres industriaus principaus son situats au nòrd, au centre e au sud dau país. Pasmens, maugrat son importància, l'indústria iraniana dèu faciar una tièra de problemas importants coma la manca d'investiments, la manca de personaus qualificats o una corrupcion favorizada per lei dificultats entraïnadas per l'embargo internacionau.

Lei servicis

En 2012, lo sector dei servicis representava 50,6% dau PIB iranian e 45% de la man d'òbra e sa part aumenta dempuei leis annadas 1990^[1]. Es basat sus lei servicis necessaris a l'indústria, a l'armada o a l'urbanizacion creissenta (comèrci...) e sus lo torisme.

Lo comèrci intèrn despend ret de companhiás cooperativas o de marchands independents installats dins lei bazars. Lei supermercats son encara rars maugrat la creacion de companhiás nacionalas coma Refah en 1995. Lo torisme es en aumentacion regulara amb 1,6 milions de personas en 2004 e 2,3 milions en 2009. Lei motivacions dei toristas son fòrça variablas (romavatge dins lei luòcs sants, visita dei vestigis antics o de monuments...). Enfin, lo ret de transpòrt d'Iran es magerament basat sus l'automobila e, subretot, l'autobús per lei liasons entre lei ciutats. Existís tanben un ret de camin de fèrre e una companhiá aeriana. La modernizacion e lo melhorament dau sector dei transpòrts, especialament dins lei vilas pus importantas e lei pòrts comerciaus, es un aspèct important de l'economia actuala d'Iran e lo sector representava 9% dau PIB en 2008.

La recèrca

La recèrca scientifica es una tradicion anciana de la region iraniana que fuguèt un centre intellectuau major durant l'Edat Mejana. Uei, lo país presenta de sectors scientifics fòrça avançats en quimia e en farmacologia e d'autrei sectors coma lei matematicas son relativament ben desvolopats. Pasmens, maugrat l'aumentacion fòrça importanta dau nombre de publicacions iranianas dins de revistas prestigiosas dempuei 1996, lo país dèu totjorn faciar de budgets tròp limitats que representavan 0,9% dau PIB còntra 1,4% per lei país desvolopats.

Religion

La màger part d'Iran es musulman. 89% deis abitants se reclaman dau chiisme duodeciman qu'es la religion pus escampada au sen de la populacion. Aquò es una caracteristica dau país que fa partida dei quatre país musulmans (amb Iraq, Azerbaitjan e Bahrayn) que sa populacion es majoritàriament chiita e dos sanctuaris chiitas importants son situats sus lo territòri iranian a Mashad e a Qom. Lo sunisme es la religion de 9% de la populacion.

Lo rèsta es compausat de minoritats crestianas, josievas, zoroastrianas e bahaistas. La libertat e lei drechs religiós dei tres premierei minoritats religiosas son assegurats per l'article 14 de la Constitucion e lei tensions religiosas son feblas^[2]. La situacion dei bahaistas es mens aisada. Lo govèrn respecta lei drechs religiós dei fidèus individuaus mai considera leis organizacions religiosas coma d'organizacions politicas ostilas^[2]. Pasmens, dins totei lei cas, la natura teocratica de l'estat iranian entraïnèt una discriminacion importanta dins certanei domenis professionaus per lei non musulmans^[2]. Per exemple, l'intrada dins lo sistèma judiciari, cargat d'aplicar de lèis inspiradas per lo drech islamic, o dins lei fòrças armadas es fòrça, cargadas de defendre la revolucion, es fòrça malaisada per lei minoritats^[3].

Lengas

La lenga oficiala d'Iran es lo persan qu'es parlat per la màger part de la populacion. Pasmens, leis invasions successivas dau plan iranian formèron divèrsei minoritats lingüisticas non negligiblas. Lei principalei son l'azèri (16%), lo curd (10%), lo lori (6%), lo balochi (2%) e lo turcmèn (2%).

Cultura

Arquitectura

Article detalhat: Arquitectura iraniana.

Dins lo corrent dei sègles de son istòria, Pèrsia e Iran an desvolopat un patrimòni arquitectura fòrça important e fòrça variat de l'Antiquitat ai sègles modèrns. Sièis periòdes principaus son generalament definidas per lo descriure. Lei dos premiers, de l'Antiquitat a l'an 600, son dichs estil parsi e estil part e gropan lei monuments bastits durant lei periòdes aquemenida, seulecid, part e sassanida. D'exemples son lei vestigis dei ciutats de Persepolis e de Ctesifont o lo palais sassanida de Sarvestan. Lei quatre periòdes seguents apareguèron après la conquista arabia e son dichs islamics. Son compausats deis estils khorasani, razi, azari e isfahani. Son caracterizats per l'aparicion de monuments religiós islamics (mosqueta coma la Mosqueta Goharshad) e per un melhorament d'infrastructuras o de complèxs urbans ja coneguts coma de pònts o de bazars.

La geometria es un element important de l'arquitectura iraniana e l'utilizacion de formas puras (ceucle, carrat) es frequenta. L'art islamic gardèt aquela geometria e i faguèt intervenir de formas geometricas repetitivas e de superficias decoradas de ceramica, de stuc, de bricas formant generalament de motius decoratius, calligrafics o iconografics. Lo dòma e lei bastiments circulars son donc una caracteristica majora de l'arquitectura iraniana.

Vestigis de la vila de Perspolis, capitala de l'Empèri Aquemenida.
Vestigis de la vila de Hatra
Palais sassanida de Sarvestan.
Mausolèus seldjokids de Kharaghan.
Interior dau Palais de Goleslan.
Mosqueta dau Shah d'Isfahan.
Interior de l'Ostau Abbassiana.
Jamkaran.

Literatura

Article detalhat: Literatura iraniana.

La literatura iraniana apareguèt durant l'Antiquitat vèrs 500 avC dins lei regions de lenga persana de l'Empèri Aquemenida. Es escricha en persan e, segon lei periòdes istorics, en grèc o en arabi. Pasmens, en causa de la disparicion de la màger part dei tèxtes preislamics, la màger part deis òbras coneguts a l'ora d'ara fuguèron escrichas après la conquista arabia dau sègle VII. Après la presa dau poder abbassida, l'administracion dau Califat fuguèt dominada per de letruts pèrsas e la literatura, especialament la poesia, prenguèt una gròssa importància dins la cultura iraniana.

Filosofia

La filosofia iraniana apareguèt durant l'Antiquitat. Lei fònts pus ancianas coneguts a l'ora d'ara son aquelei de l'Avesta, tèxte religiós sacrat dau Zoroastrisme. Pasmens, la data d'escritura dei partidas pus vièlhas d'aqueu tèxte es fòrça coneguda. Per la seguida, l'invasion d'Alexandre lo Grand e la formacion dei reiaumes ellenics permetèron de difusar l'òbra dei filosòfs grècs ancians dins lei regions pèrsas. Enfin, la region èra tanben sota l'influéncia de la filosofia chinesa venguda de l'èst. Ansin, la fin de l'Antiquitat veguèt l'emergéncia d'unei corrents filosofics e religiós importants coma la filosofia grecopèrsa, lo Maniqueisme o lo Zervanisme. Après la conversion de Pèrsia a l'Islam, aquelei filosofias participèron au desvolopament de la filosofia musulmana e la region, especialament Bagdad, venguèt un centre intellectuau major dau mond musulman ambé d'autors coma Avicena (980-1037). Leis invasions mongòlas entraïnèron un declin de l'importància intellectuala de Pèrsia. Dins aquò, la filosofia iraniana dispareguèt pas e es totjorn fòrça activa, especialament sus de subjèctes regardant dirèctament l'organizacion de la Revolucion Islamica coma l'estudi dei relacions entre la religion musulmana e lei corrents politics modèrns.

Musica

Article detalhat: Musica iraniana.

La cultura musicala de Pèrsia es similara ai sistèmas musicaus de l'Asia Centrala e Occidentala. Pasmens, a gardat de trachs dinstintius e fuguèt tanben influenciada per la musica indiana e, dempuei la mitat dau sègle XIX, per de corrents artististics venguts d'Euròpa o d'Africa. Son origina es mau coneguda mai leis istorians grècs depintèron tre lo sègle V l'importància de la musica au sen de la Cort Aquemenida. Après l'invasion arabia, la musica iraniana gardèt un ròtle important (influéncia sus la musica medievala espanhòla) mai fuguèt de còps considerada d'un biais negatiu per leis autoritats religiosas.

Cinèma

Article detalhat: Cinèma iranian.

Lo cinèma apareguèt en Iran tre 1900 a la Cort reiala. Maugrat lo contraròtle e la censura per leis autoritats successivas, venguèt rapidament fòrça popular dins lo país e una produccion iraniana importanta se desvolopèt dins lo corrent dau sègle XX. Dempuei leis annadas 1990, sa qualitat es reconeguda au nivèu internacionau e divèrsei actors o realizators iranians an ganhat de recompensas prestigiosas, compres d'Oscars. De mai, s'organiza d'ara endavant de festivaus unicament consacrat au cinèma iranian.

Bibliografia

Ligams intèrns

Ligams extèrnes

Nòtas & referéncias

↑ ^1,0 et ^1,1 (en)' CIA -— The World Factbook [1]
↑ ^2,0 ^2,1 et ^2,2 (fr) Nacions Unidas, Rapport présenté par M. Abdelfattah Amor, rapporteur spécial, conformément à la résolution 1995/23 de la Commission des droits de l'homme, E/CN.4/1996/95/Add.2, 9 de febrier de 1996.
↑ (en) Discrimination against religious minorities in IRAN, FIDH, aost de 2003.

Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ

[CIA_World_Factbook-1] 1,0 et ^1,1 (en)' CIA -— The World Factbook [1]

[E/CN.4/1996/95/Add.2-2] 2,0 ^2,1 et ^2,2 (fr) Nacions Unidas, Rapport présenté par M. Abdelfattah Amor, rapporteur spécial, conformément à la résolution 1995/23 de la Commission des droits de l'homme, E/CN.4/1996/95/Add.2, 9 de febrier de 1996.

[3] (en) Discrimination against religious minorities in IRAN, FIDH, aost de 2003.

[1]

[2]

[3]

@@ Linha 13 : / Linha 13 : @@
 | align="center" colspan=2 style="border-bottom:3px solid gray;" | <font size="-1">''[[Devisa nacionala]]: Allahu Akbar''</font>
 |-
-| align=center colspan=2 |[[Fichièr:Iran in its region.svg|300px]]
+| align=center colspan=2 |[[File:Iran (orthographic projection).svg|300px]]
 |-
 | [[Lenga oficiala]]