Primièra Guèrra Mondiala : Diferéncia entre lei versions
m r2.7.3) (Robot : modification de new:न्हापाया हलिम हताः à new:तःहताः १ |
m r2.7.1) (Robot : modification de fa:جنگ جهانی اول à fa:جنگ جهانی اول |
||
| Linha 459 : | Linha 459 : | ||
[[eu:Lehen Mundu Gerra]] |
[[eu:Lehen Mundu Gerra]] |
||
[[ext:I Guerra Mundial]] |
[[ext:I Guerra Mundial]] |
||
[[fa: |
[[fa:جنگ جهانی اول]] |
||
[[fi:Ensimmäinen maailmansota]] |
[[fi:Ensimmäinen maailmansota]] |
||
[[fiu-vro:Edimäne ilmasõda]] |
[[fiu-vro:Edimäne ilmasõda]] |
||
Version del 28 febrièr de 2013 a 23.20
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.png){kind=link}
La Primièra Guèrra Mondiala o la Granda Guèrra (var. Purmèra Guèrra Mondiau) es lo conflicte armat a l'escala planetària que se debanèt de julhet de 1914 fins a novembre de 1918. Mai de 9 milions de personas moriguèron dins aquesta guèrra.
Los Aliats (França, l'Empèri Britanic, l'Empèri Rus e Itàlia) desfàn las Fòrças Centralas (l'Empèri Alemand, Àustria-Ongria, e l'Empèri Otoman). L'armistici foguèt signat l'11 de novembre de 1918.
Las encausas d'aquesta guèrra son divèrsas. França vòl recuperar a Alemanha, Alsàcia-Lorena, perduda en 1870. Itàlia vòl prene Dalmàcia a Àustria-Ongria. Tornarmai, i a de tensions nombrosas dins la region dels Balcans.
La guèrra donèt luòc a una importanta reestructuracion de la geografia europèa; quatre grands Empèris despareguèron (Empèri Rus, Empèri Alemand, Àustria-Ongria e Empèri Otoman) e apareguèron de païses novèls (Checoslovaquia, Estònia, Letònia, Lituània, Polonha, Iogoslavia e Ongria).
Lei causas de la guèrra
Lei sistèmas d'aliança e la logica dei blòts
Lo tornant deis annadas 1890
Lo 9 de març de 1888, la mòrt de l'emperaire alemand Guilhèm Ir privèt lo cancelier Otto von Bismarck de son sostèn politic. Ansin, seis adversaris, principalament lei nacionalistas alemands e leis òmes d'afars dei regions renanas, aprofichèron la situacion per lo marginalizar. Li reprochèron de tenir Alemanha en despart de la lucha coloniala. De mai, l'equilibri continentau defendut per lo cancelier empachèt la poissança economica novèla de l'empèri.
Lei questions economicas ocupèron donc una plaça creissenta. D'efèct, se lo quadre economic, lo capitalisme liberau, demorèt fins a la guèrra, la "Granda Depression" (1873-1896) modifiguèt lo ròtle de l'Estat e entraïnèt un retorn dau proteccionisme. En França, la tarifa Méline (1892) o la lèi de proteccion de l'agricultura de 1897 ne'n foguèron d'exemples. Aquelei proteccions pesèron sus lei relacions internacionalas coma o mòstra la guèrra doaniera entre França e Itàlia de 1887 a 1898.
Enfin, la concepcion de l'Estat de Bismarck, ierarquic e centralizat, aguèt tendéncia de negligir lei reaccions dei pòbles, en particular la fòrça dau panslavisme o dau patriotisme francés. Per exemple en 1887, l'afar Schnaebelé (un comissari arrestat illegament per d'Alemands lo sospichant d'espionatge) e la crisi boulangista manquèron de degenerar en guèrra. De campanhas de pressa aumentèron la tension mai finalament, la patz foguèt sauvada per una intervencion dirècta dau cancelier dins la liberacion dau comissari e la remanda dau generau Boulanger per lo govèrn francés.
Ansin, quand Bismarck demissionèt lo 18 de març de 1890, après 18 mes de coabitacion malaisada ambé l'emperaire novèu, Guilhèm II, l'eveniment marquèt la fin d'una epòca per Euròpa. Lo jornau satiric anglés comentèt «Lo pilòt quita lo naviri».
L'aliança entre França e Russia
La politica alemanda de Guilhèm II cambièt rapidament d'aquela de Bismarck. D'efèct, l'emperaire novèu vouguèt establir la dominacion alemanda sus l'Euròpa Centrala e son influéncia vèrs l'Empèri Otoman e China. La solidaritat ambé leis aligadas d'Alemanha foguèt donc clarament afiermada e, pensant que França aviá ren a ofrir a Russia, lo raprochament entre Alemanha e Russia realizat per Bismarck foguèt delaissat. En 1890, Guilhèm II refusèt donc de recondurre lo tractat de Reassegurença ambé lo tsar. En consequéncia, Russia foguèt isolada dins lei Balcans còntra Austria-Ongria e, en Asia Centrala, còntra Anglatèrra. Ansin, après de negociacions lòngas e malaisadas, França e Russia concluguèron una aliança militara lo 27 de decembre de 1893 onte se considerèt tres situacions :
- Se França èra atacada per Alemanha o Itàlia, l'Empèri Rus la sostendriá ambé 800 000 soudats.
- Se leis empèris atacavan Russia, 1 300 000 soudats francés serián mandats còntra Alemanha.
- Una mobilizacion parciala deis empèris centraus entraïnariá una mobilizacion generala francesa e russa.
En 1898, aquel acòrd foguèt renforçat. Lo govèrn francés acceptèt de sostenir lei pretencions russas dins lei Balcans e lei Rus faguèron la meteissa causa per lei revendicacions francesas sus Alsàcia-Lorena. Pasmens, aquela aliança, e mai s'èra defensiva, considerava per lo premier còp la possibilitat d'una guèrra generala e la mobilizacion generala automatica èra un factor agravant dins lo cas d'una crisi importanta.
La construccion de l'Entenduda Corala e de la Tripla Entenduda
Paradoxalament, l'Entenduda Corala foguèt amorsada per la crisi de Fachoda. En 1898, una expedicion francesa comandada per lo capitani Marchand agantèt lo fòrt de Fachoda. Lo govèrn francés esperava renegociar lei zònas d'influénça dins la region de Sodan. Pasmens, leis Anglés èran determinats e la flòta britanica efectuèt de demostracions davant Brèst e Tolon constrenhent França de recular. En despiech de la tension e de l'umiliacion francesa, lei dos país rivaus comprenguèron adonc la necessitat de reglar sei diferents coloniaus. Un acòrd se concluguèt lo 8 d'abril de 1904 maugrat leis esitacions anglesas.
La decision britanica foguèt averada per lei necessitats de la corsa ais armaments navaus. D'efèct, lo comandament de la flòta anglesa decidiguèt en 1889 d'aplicar la règla dau "Two Power Standard" que significava que la marina britanica deviá despassar de 10% lei segonda e tresena flòtas militaras acampadas. Dins aquò, l'esfòrç alemand dins la construccion navala obliguèt leis arsenals de Grand Bretanha a lançar de projècts costós. En 1903, leis Anglés assaièron donc de negociar ambé lo govèrn alemand que rebutèt tota concession, esperant enterin obtenir mai.
L'acòrd entre Francés e Anglés pertoquèt solament de zònas d'influéncia (Marròc, Egipte, Siam...) e ges d'engatjaments militars. Pasmens, tre 1905, l'Ententuda Corala venguèt pus importanta qu'inicialament previst. Enfin, la construccion de la Tripla Entenduda s'acabèt en 1907 ambé la resolucion dei problèmas coloniaus entre Russia e Anglatèrra. Menacèt desenant fòrtament la posicion deis empèris centraus.
Lei crisis internacionalas entre 1905-1914
Lei crisis marroquinas
La crisi de Tanger foguèt la premiera crisi deis annadas d'avans la guèrra. França desvolopèt son influéncia en Marròc dempuei 1898 e en novembre de 1904, un prest francés arribèt a la mesa sota tutèla dei finanças marroquinas e a un quasi protectorat. Alemanha foguèt pas consultada e lo 31 de març de 1905, Guilhèm II anoncièt son intencion de defendre leis interès alemands en Marròc e l'independéncia de son sultan. Una conferéncia internacionala foguèt reunïda a Algesiras a partir de genier de 1906 a la demanda dau sultan conselhat per leis Alemands. Pasmens, la conferéncia d'Algesiras mòstra l'isolament alemand e la soliditat de la Tripla Entenduda, França obtenent lo contraròtle de la polícia e dei finanças de Marròc.
Entre 1906 e 1911, l'anarquia que reinava en Marròc permetèt l'intervencion dei tropas francesas. Aquela intervencion èra contrari ai resultats de la conferéncia d'Algesiras. En 1911, leis Alemands aprofichèron l'ocupacion de Fes per mandar una canonièra a Agadir causant una crisi per obtenir dei compensacions colonialas en Cameron. Pasmens, la revendicacion alemanda sus tot lo Còngo francés entraïnèt Euròpa quasi vèrs la guèrra. La flòta anglesa foguèt mobilizada mai ni França ni Alemanha èran lèstas. En consequéncia, de negociacions dificilas acomencèron e se concluguèron lo 4 de novembre de 1911 : França poguèt establir son protectorat sus lei territòris marroquins en cambi d'unei regions a la frontiera entre Cameron e Còngo.
Dins aquò, la crisi d'Agadir mostrèt que lei poissanças europèas podián recórrer a la guèrra per reglar sei problèmas. Ansin, mentre que lo centre de la diplomacia mondiala se desplaçava vèrs lei Balcans, la corsa ais armaments s'accelerèt.
Lei crisis balcanicas entre 1908 e 1913
Lo Congrès de Berlin en 1878 aviá amaisat lei tensions balcanicas durant trenta ans e desvirat leis ambicions russas vèrs Asia. De mai, en 1898 e 1903, Russia e Àustria s'entendèron per mantenir l'statu quo dins la region. Pasmens, la desfacha de l'empèri dau tsar còntra l'armada japonesa en 1905 cambièt la situacion e i entornèt l'interès rus.
En 1908, Àustria-Ongria profichèt de la desfacha russa, de la Revolucion de 1905 còntra lo tsar e de la Revolucion Turca de 1908 per annexar Bòsnia e Ercegovina qu'ocupava dempuei 1878. Alemanha sostenguèt fèrmament son aligat enterin que França conselhava la prudéncia. La crisi se clavèt en abriu de 1909 per un renforçament de l'aliança entre Alemanha e Àustria-Ongria. Pasmens, Itàlia, que revendicava Dalmàcia e s'estimava umiliada, concluguèt un acòrd ambé Russia. De mai, Russia obtenguèt de crèdits francés e britanics per accelerar son redreiçament militar. Enfin, lei societats secrètas se multipliquèron dins lei país eslaus e l'Empèri Otoman accentuèt la turquificacion de sei províncias balcanicas, provocant l'ira deis estats crestians de la region.
Tres guèrras especèron l'Empèri Otoman entre 1911 e 1913. La premiera foguèt declarada per Itàlia en 1911. S'acabèt per una victòria italiana facila, l'annexion de Tripolitània e deis illas de Dodecanès e d'ambicions novèlas per lei país balcanics. En 1912, Russia encoratgèt la formacion d'una liga balcanica entre Serbia e Bulgaria, ragantadas après per Romania e Grècia. En octòbre de 1912, leis Otomans foguèron escrachats dins lo corrent d'una guèrra de tres setmanas. La conferéncia de Londres de junh de 1913 contentèt pas Grècia, Romania e Serbia qu'ataquèron Bulgaria. Una guèrra novèla comencèt donc en julhet de 1913 còntra Bulgaria. Lo Tractat de Bucarèst modifiquèt lei cambiaments territoriaus, demenissent la part bulgara. En consequéncia, Bulgars e Otomans se raprochèron deis empèris centraus.
Leis autrei questions de la diplomacia internacionala
D'autrei questions marquèron la diplomacia internacionala, aumentant considerablament lei tensions europèas :
- Alsàcia-Lorena èra lo contenciós internacionau pus grèu de la scena mondiala car opausava lei doas premierei poténcias militaras dau continent.
- Lei tèrras irredentas, Dalmatia, Ístria e Trentin, qu'èran de regions austrianas popladas per d'Italians, foguèron clarament revendicadas per Itàlia dempuei 1896. Lei contenciós pus importants entre França e Itàlia, Tunisia e guèrra comerciala, foguèron reglats en 1898. En 1900, un acòrd coloniau foguèt conclús per respectar leis interès italians en Cirenaïca e en 1902, lei dos país signèron un acòrd secrèt de neutralitat. Ansin, en 1906, Itàlia sostenguèt donc lei pretencions francesas sus Marròc.
- Lo territòri de Kars e Ardahan qu'èran turcs fins a 1878 e rus en 1914.
- La question irlandesa e l'agitacion independentista còntra la monarquia anglesa.
La corsa ais armaments
La corsa ais armaments èra un factor d'instabilitat major de la politica internacionala. La reconstitucion de l'armada francesa entre 1872 e 1875, servici militar obligatòri e aumentacion dau nombre d'oficiers, permetèt lo mantèn d'una patz armada maugrat un suplement de 80 000 soudats alemands decidit durant l'afar Schnaebelé. Aqueu equilibri foguèt romput per l'aliança entre França e Russia. La corsa ais armaments comptèt au mens tres plans.
D'en premier, la question deis efectius e la pensada d'une guèrra corta que desboquèt en França e en Alemanha a la formacion d'armadas d'activa nombrosas e de resèrvas alemandas fòrça importantas per sostenir rapidament una lucha sus dos frònts. Ansin, en 1914, França aviá 750 000 soudats e Alemanha 820 000. Leis autrei armadas europèas poguèron pas seguir aqueleis esfòrç.
Lo segond plan èra lo desvolopament de la poténcia de fuòc (artilhariá e mitralhieras). Pasmens, èran dependents dei plans militars. Lo plan alemand Schlieffen, prevesent d'envolopar l'armada francesa per l'èst, necessitava una artilhariá pesuga e mobila per destruire rapidament lei fòrts bèlgas e blocar leis ofensivas francesas en Alsàcia-Lorena. França, ambé de mejans pus limitats e un estat major cresent pas a l'artilhariá pesuga, preferiguèt privilegiar l'artilhariá leugiera e lo sostèn au rearmament rus.
Enfin, sus lei mars, lei flòtas anglesa e alemanda se liurèron una concurréncia acarnada. D'efèct, lo passatge dau carbon au mazot entraïnèt una aumentacion dei tonatges e dei canons embarcats. Ansin, Alemanha e Anglatèrra lancèron tres o quatre per annada mai leis unitats d'escòrta e d'acompanhament.
Lo novelum dei nacionalismes
Aquelei desequilibris noiriguèron una generalizacion dau nacionalisme. En França, la crisi de Tanger en 1905 aguèt luòc en meme temps que l'amnistia deis antidreyfusards. A partir de 1908, lei sentiments antialemands venguèron un fenomèn massís. En Alemanha, lei ligas pangermanistas entretenguèron l'agitacion en denonciant especialament lo risque d'enceuclament causat per l'aliança entre França e Russia. Lei politicas de fermetat èran donc encoratjadas dins lei país europèus a partir deis annadas 1911-1912.
La guèrra
La crisi de l'estiu de 1914
La crisi de Sarajevo se debanèt en doas etapas pendent l'estiu de 1914. Premier, après de manòbras militaras en Bosnia servent de demostracions de fòrça en seguida de la victòria sèrba de 1913, l'archiduc eiretier d'Àustria-Ongria e son esposa foguèron assassinats per un nacionalista sèrbe. Leis autoritats austrianas n'atribuiguèron la responsabilitat a la politica dau govèrn sèrbe e l'armada de l'empèri decidiguèt d'aprofichar la situacion per eliminar la poténcia sèrba dei Balcans. Lo 6 de julhet, Alemanha donèt son sostèn a son aligada.
Lo 23, un ultimatum foguèt mandat ai Sèrbes per Àustria-Ongria demandant la revocacion dei foncionaris sostenent lei campanhas antiaustrians e la participacion de la polícia austriana a l'enquista. Aqueu darrier ponch venguèt a transformar Serbia en protectorat. Lo govèrn de Belgrad refusèt donc prepausant puslèu una mediacion internacionala sostenguda per lo Reiaume Unit. Mai lo 26, Alemanha quichèt l'Empèri Austrian de reglar lo problèma sèrbe rapidament e de metre l'Entenduda davant lo fach complit. Ansin, lo 28, la guèrra foguèt declarada per leis Austrians.
Dins aquò, Russia suportèt pas l'umiliacion coma per la crisi de 1908 e la logica de blòt entraïnèt un conflicte generau. D'efèct, apielada per lo sostèn francés confiermat lo 25 de julhet, decretèt la mobilizacion parciala lo 29, puei totala lo 30. Aquela mobilizacion èra en partida causada per lei dificultats tecnicas liadas ai gròssei distàncias russas. Pasmens, lo 31, Alemanha adreicèt un doble ultimatum exigent la desmobilizacion russa e de garantidas de neutralitat (lei fòrts de Verdun e Toul) de part de França. L'endeman, Russia refusèt e Alemanha li declarèt la guèrra. En consequéncia, França mobilizèt sei tropas e Alemanha deguèt tanben li declarar la guèrra lo 3 d'aost. Enfin, lo 4, l'invasion de Belgica per l'armada alemanda causèt la declaracion de guèrra britanica en rason dau Tractat de 1839 garantissent la neutralitat bèlga.
La revirada de la guèrra corta
Lei fòrças s'afrontant en 1914 foguèron relativament equilibradas e l'unitat nacionala foguèt realizada per totei lei govèrns participant a la guèrra. L'Internacionala Socialista foguèt sospressa e, maugrat l'assassinat de Jaurès, sei membres se raliguèron a sei país. De trèvas politicas e socialas foguèron establidas.
Pasmens, la guèrra corta esperada per lei govèrns europèus aguèt pas luòc. Ansin, sus lo frònt oèst, leis Alemands executèron lo plan Schlieffen atacant la Belgica enterin que l'infantariá francesa èra blocada per lei fortificacions de Metz. Remandats vèrs Nancy, lei Francés perdèron la «batalha dei frontieras» durant lo mes d'aost de 1914. Dins aquò, una seria de còntraofensivas francesas conduchas pendent la Batalha de Marna (5-12 de setembre) obliguèron l'armada alemanda de se replegar sus Aisne. Lei doas armadas essent escagassadas, lo frònt s'estabilizèt aquí. Puei, durant lei mes d'octòbre e de novembre, lei dos camps assaièron de se desbordar mutualament per l'oèst. Finalament, après aquela «corsa a la mar», lo frònt s'estabilizèt tanben e lei soudats deguèron cavar d'enfrondadas per passar l'ivèrn.
A l'èst e au sud, la guèrra s'installèt tanben dins la durada. Lei Rus ataquèron lo 15 d'aost, bateguèron leis Austrians dins lei Carpats mai foguèron sevèrament vencuts per leis Alemands a Tannenberg lo 27 d'aost e ai lacs mazures lo 10 de setembre. Enfin, lei Sèrbes resistiguèron ais assauts austrians e reprenguèron Belgrad.
Extension e enfangament de la guèrra
Luchas diplomaticas e arribada de participants suplementaris
Inicialament negligidas per la perspectiva d'una guèrra rapida, lei poissanças neutras venguèron l'enjòc principau de la diplomacia après lei premierei setmanas de conflicte. Dins l'espèr de participar a la patz finala dins de condicions favorablas. Ansin, lo 1èr de novembre de 1914 l'Empèri Otoman intrèt dins la guèrra ambé leis empèris centraus per alunchar la menaça russa sus lei destrechs e per gançalhar la tutèla financiera deis Anglés e dei Francés.
Pasmens, la lucha diplomatica principala pertoquèt la participacion italiana. D'efèct, Itàlia e son premier ministre proclamèron sa neutralitat per obtenir lei tèrras irredentas. Dispausant de regions austrianas, l'Entenduda ne'n prometèt la possession ais Italians per lo Tractat de Londres lo 26 d'abriu de 1915. De mai, de compensacions foguèron previstas en cas de desmembrament de l'Empèri Otoman. Itàlia declarèt donc la guèrra ais empèris centraus lo 20 de mai de 1915.
Lei país balcanics cerquèron lei melhorei compensacions a respèct de consequéncias dei guèrras de 1912-1913. Bulgaria chausiguèt lo camp deis empèris centraus en setembre de 1915 e Romania aqueu de l'Entenduda un an après. Enfin, Grècia, maugrat de tensions importantas entre lo rèi favorable ais Alemands e lo premier ministre favorable a l'Entenduda, prenguèt lei parts dei segonds.
La perseguida dei combats a l'avantatge deis Empèris Centraus
En 1915, lei combats se desvolopèron sus lo frònt orientau. D'efèct, leis ofensivas francesas de mai e setembre de 1915 capitèron pas la pertusada dau frònt alemand. En revenche, lei Alemands enregistrèron unei victòrias còntra l'armada russa que perdèt especialament Varsòvia. De mai, l'intrada en guèrra dei tropas bulgaras provoquèt l'escrachament de Serbia que son armada deguèt batre en retirada a travèrs d'Albania fins a la mar per èsser reculhida per una flòta de l'Entenduda. Leis autreis ofensivas francesas e anglesas, per forçar lei destrechs e ajudar lei Rus, foguèt replegada per lei Turcs dins lei Dardanèls.
L'annada seguenta foguèt l'annada de la batalha de Verdun. L'objectiu deis Alemands èra d'infligir dei pèrdas colossalas e irremplaçablas per l'armada francesa gràcias a l'artilhariá e a la posicion malaisada deis unitats francesas a l'entorn de Verdun. Pasmens, après quasi dètz mes de combats acarnats e saunós, leis Alemands foguèron replegats e lo nombre de mòrts similar per lei dos camps. Sus leis autrei frònts, la granda ofensiva de l'Entenduda sus la Somme se turtèt a la resisténcia alemanda e Alemands e Austrians perseguiguèron seis avançadas. De mai, l'armada romanesa subiguèt unei desfachas e lo país foguèt quasi entierament envaït e de renfòrç rus foguèron mandats per tenir lei Romanés dins la guèrra.
Sus mar, leis Alemands temptèron de rompre lo blocatge britanic. Pasmens, la rescòntre lei doas flòtas virèt a l'avantatge deis Anglés au moment de la batalha de Jutlàndia. Après aquela batalha, la flòta de superficia alemanda restèt dins sei pòrts per lo rèsta de la guèrra. Ansin, leis Alemands decidiguèron d'entraïnar la guèrra sotamarina a outrança maugrat l'ostilitat creissenta deis Estats Units.
La rompedura de l'equilibri estrategica de 1917
La Revolucion Russa e la declaracion de guèrra estatsunidenca
La guèrra sotamarina a outrança comencèt lo 1er de febrier e de naviris nombrós foguèron aprefondats per leis Alemands. Pasmens, leis atacas còntra lei naviras neutres entraïnèron la declaracion de guèrra deis Estats Units. Lei convòis sus l'ocean Atlantic foguèron adonc mielhs escortats per l'ajuda dei renfòrç de la flòta estatsunidenca.
Pasmens, leis Estats Units avián pas d'armada permanenta e poguèron pas mandar immediatament de soudats en Euròpa mentre que Russia èra mesa fòra combat. D'efèct, après lei revolucions de febrier e d'octòbre de 1917, lei bolchevics prenguèron lo poder e decidiguèron de se retirar de la guèrra. Lo Tractat de Brest-Litovsk, conclús lo 15 de decembre, marquèt la victòria deis empèris centraus sus lo frònt èst. De mai, permetèt lo transferiment dei soudats alemands vèrs lo frònt oèst. Enfin, totalament enceuclats per lo retirament rus, lei Romanés capitulèron tanben.
Per lei Francés, la prima de 1917 foguèt marcada per l'escac murtrier de l'ofensiva còntra lo Camin dei Damasc lo 9 d'abriu. De mutinariás esclatèron lei 17 d'abriu e 10 de junh dins la mitat dei regiments francés. Lo remplaçament dau generau en cap de l'armada francesa Robert Nivelle per Philippe Pétain e quauqueis execucions restabliguèron l'òrdre. Pasmens, fàcia a l'avantatge numeric deis Alemands, lei Francés e leis Anglés deguèron recular davant Amians e sus Marna. Leis Italians foguèron egalament desfachs a Caporetto lo 24 d'octòbre perdent uneis òmes e reculant de 140 km.
La fugida en avans vèrs la guèrra totala
Aquelei dificultats entraïnèron la formacion de govèrns autoritaris per luchar còntra lei crisis morala e sociala. Ansin, Clémenceau en França, Lloyd George en Anglatèrra, Salengro en Itàlia o l'estat major alemand impausèron una guèrra totala per obtenir la capitulacion sensa condicion de l'enemic. La repression de l'agitacion sociala permetèt adonc de restablir l'òrdre dins la societat per la fin de 1917. Lo propaganda foguèt tanben renforçada.
La fin de la guèrra e la victòria de l'Entenduda
La desfacha deis aligats d'Alemanha
Sei succès de 1917-1918 escagassèron l'armada alemanda e sei resèrvas. De mai, l'arribada dau còrs expedicionari estatsunidenc e de nombrós carris de combat francés e anglés cambièron lo cors de la guèrra autorizant lo mandadís de renfòrç e l'entraïnament d'ofensivas sus lei frònts segondaris. Premier, Bulgaria foguèt vencuda per l'armada de Tessalonica comandada per Franchet d'Espérey e compelida a la signatura d'un armistici lo 26 de setembre de 1918. Lo 30 d'octòbre, foguèt lo torn de l'Empèri Otoman après la pèrda de Siria còntra lei tropas dau generau Allenby. Enfin, Àustria-Ongria, après una desfacha vèrs Vittorio-Venetto còntra leis Italians e lei revòutas dei pòbles de l'Empèri, cessèt lo combat lo 3 de novembre.
La desfacha alemanda
Lo 26 de març, l'Entenduda reorganizèt son comandament e Ferdinand Foch venguèt cap dau frònt oèst. Sa nominacion melhorèt la coesion dei tropas e permemèt de resistir a l'ofensiva alemanda de julhet de 1918. Puei, una còntraofensiva, lo 8 d'aost, remandèt leis Alemands sus lei posicions ocupadas vèrs la prima de 1918. Foguèt lo començament de l'ofensiva dei Cent jorns e de la retirada alemanda. Pasmens, l'armada dau Reich conservèt sa combativitat e son organizacion, reculant lentament vèrs la frontiera puei a travèrs de Belgica.
En revenge, a l'arrier, lo poder se descompausèt. Pendent lo mes de setembre, lo comandant en cap alemand, Ludendorff, assaièt d'obtenir un armistici immediat. Pasmens, lo 4 d'octòbre, lo president estatsunidenc Wilson exigiguèt aperavans la formacion d'un govèrn democratic. Lei militars alemands temptèron donc de perseguir lei combats mai finalament, Lundendorff foguèt demés de son pòste lo 26 e la revolucion petèt entre lo 3 (mutinariá dei marins de Kiel) e lo 9 de novembre (revòutas dins Berlin e Munic). Lo cancelier Max de Bade proclamèt l'abdicacion de l'emperaire e son eiretier e un govèrn provisòri dirigit per lo socialista Friedrich Ebert foguèt mes en plaça. Lo 11 de novembre de 1918, l'armistici foguèt signat ambé l'Entenduda laissant lei militars cridar a la traïson.
Lei consequéncias de la guèrra
Lei tractats de patz
Lo Tractat de Versalhas
Lo Tractat de Versalhas foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la guèrra e leis Alemands. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919. Lei frontieras alemandas foguèron redessenhadas au profiech de França, de Polonha, de Belgica e de Danemarc. Ansin, Alemanha perdèt 15% de son territòri continentau e 10% de sa populacion. Lei transformacions principalas foguèron :
- França recuperèt Alsàcia-Lorena. De mai, Sarra èra internacionalament occupada per 15 annadas.
- Belgica recebèt lei cantons d'Eupen e de Malmedy.
- Lei territòris poplats per de populacions danesas poguèron rejónher Danemarc per referendum. Lei vilas d'Aabenraa, Sønderborg e Tønder diguèron de òc per aqueu restacament en 1920.
- De territòris de l'èst d'Alemanha venguèron polonés e Dantzig una vila libra per garantir un accès a la mar au novèu estat polonés.
- Pèrda per Alemanha de son empèri coloniau.
La poissança militara alemanda foguèt tanben sevèrament enquadrada. Deguèt liurar 5 000 canons, 25 000 avions, sei carris de combat e sa flòta. De mai, son rearmament foguèt estrictament limitat :
- Interdiccion de possedir de carris de combat, una aviacion e una artilhariá.
- Son efectiu foguèt limitat a 100 000 soudats e lo servici militar abolit.
- La riba seneca dau Ren e lei vilas de Coblence, Mayence e Colonha foguèron desmilitarizadas.
Enfin, Alemanha foguèt reconeguda responsabla de la guèrra e deguèt pagar de reparacions a autor de 132 miliards de marks-òr.
Lei Tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon
Lei Tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon foguèron lei tractats de patz amb Àustria e Ongria. Consacrèron leis independéncias checoslovaca e iogoslava. Itàlia annexèt Trieste, Ístria, una partida de Dalmatia e Aut Adige. Puei, la reünion d'Alemanha e d'Àustria foguèt interdicha. A prepaus d'Ongria, lo país perdèt Transilvània au profiech de Romania, Eslovaquia e Rutènia que ragantèron Checoslovaquia, Croàcia, Bòsnia e Ercegovina e Voivodina annexadas per Iogoslavia e enfin lo territori de Burgerland donat ais Austrians.
Lei Tractats de Sèvres e de Lausana
Lo Tractat de Sèvres foguèt lo premier tractat de patz ambé l'Empèri Otoman signat lo 10 d'aost de 1920. Lo país foguèt desmembrat entre Grècia, França, Anglatèrra, Itàlia e per la creacion d'estats curd e armèni. Pasmens, aqueu tractat renforçèt lo movement nacionalista de Mustafa Kemal e una guèrra aguèt luòc entre 1920 e 1922. S'acabèt per la victòria dei tropas turcas nacionalistas e la desfacha o lo retirament dei país ocupants. Un tractat novèu foguèt donc conclús lo 10 d'aost a Lausana. Turquia obtenguèt sei frontieras modèrnas ambé l'annexion dau Curdistan e de l'Armenia turcs e un cambi d'abitants ambé Grècia. Enfin, lei destrechs de Dardanèls e dau Bosfòr foguèron dubèrts au comèrci internacionau.
Lo Tractat de Neuilly
Lo Tractat de Neuilly ambé Bulgaria foguèt signat lo 27 de novembre de 1919. Romania annexèt la Dobròtja Meridionala, Grècia recebèt la Tràcia Occidentala e Iogoslavia recuperèt quauquei destrechs macedonians. De reparacions foguèron egalament previstas e l'armada bulgara foguèt limitada a 20 000 òmes.
La novèla carta d'Euròpa
Lei pèrdas
Pèrdas umanas
De veire : Pèrdas umanas de la Premiera Guèrra Mondiala
Quasi 9,7 milions de soudats foguèron tuats pendent la guèrra per lei combats, lei malautiás, leis accidents o la captivitat. Lei bleçats èran unei 21,2 milions. Lei pèrdas civilas foguèron tanben importantas, en particular dins leis empèris centraus que sofriguèron dau blocatge deis Anglés e dei Francés pendent la guèrra. Ansin, quasi 6,8 milions de civils moriguèron pendent la guèrra. En causa d'una estrategia fòrça ofensiva e d'una populacion pus granda, lei pèrdas de l'Entenduda foguèron pus importantas : 5,7 milions de soudats e 3,6 milions de civils mòrts e 12,8 milions de bleçats. Leis empèris centraus foguèron mens tocats e, proporcionalament, lei pèrdas civilas foguèron pus importantas ambé 4,0 milions de soudats e 3,1 milions de civils tuats o mòrts durant la guèrra. En Africa, lei pèrdas, en particular per lei civils, son totjorn mau conegudas. Pasmens, deguèron èsser fòrça importantas car leis operacions militaras entraïnèron una famina grèva dins mai d'una region.
Pèrdas economicas
Maugrat quauqueis industrias florissentas a la fin de la guèrra, la situacion economica dei participants au conflicte es fòrça malaisada. D'efèct, lei despensas de la guèrra son estimadas a 340 miliards de dolars e lei destruccions son importantas. Lei principalas foguèron concentradas dins certanei zonas coma Belgica o lei regions dau nòrd-èst de França o d'Itàlia. Pasmens, d'autrei regions foguèron egalament tocadas per de combats. Ansin, lei país pus grands d'Euròpa veguèron una diminucion importanta de sei produccions industrialas : -38% per França entre 1913 e 1920, -39% per Alemanha... etc. De mai, lei monedas son afeblidas per l'aumentacion de la quantitat de sòus en circulacion. Per exemple, foguèt multiplicada per 11 au Reiaume Unit. Lei resèrvas d'òr èran donc pas sufisentas per garantir sei valors. Enfin, leis estats europèus son egalament fortament endeutats.
L'afebliment d'Euròpa
L'aparicion de l'Union Sovietica
Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ