Polonha : Diferéncia entre lei versions
m r2.7.1) (Robòt Apondre: ay:Puluña |
m r2.7.3) (Robot : modification de tl:Polonya à tl:Poland |
||
| Linha 402 : | Linha 402 : | ||
[[th:ประเทศโปแลนด์]] |
[[th:ประเทศโปแลนด์]] |
||
[[tk:Polşa]] |
[[tk:Polşa]] |
||
[[tl: |
[[tl:Poland]] |
||
[[tpi:Polan]] |
[[tpi:Polan]] |
||
[[tr:Polonya]] |
[[tr:Polonya]] |
||
Version del 18 genièr de 2013 a 15.14
| |||
| Devisa nacionala: Bóg, Honor, Ojczyzna" | |||
| Lenga oficiala | polonés | ||
| capitala populacion (an) |
Varsòvia 1 671 670 abitants (2002) | ||
| |||
| President | Bronisław Komorowski | ||
| Primièr ministre | Donald Tusk | ||
| Superfícia | 312 685 km² | ||
| Populacion | 38 630 080 (2002) | ||
| Independéncia - Jorn |
(de l'Empèri Rus) 11 de novembre de 1918 | ||
| Moneda | zloty | ||
| Ora Ora d'estiu |
UTC+1 UTC+2 | ||
| Imne nacional | Mazurek Dąbrowskiego | ||
| ISO-3166 (Internet) | .pl | ||
| Còde telefonic | + 48 | ||
Polonha (en polonés Polska) es un país d'Euròpa que bordeja Russia (region de Kaliningrad) e Lituània al nòrd-èst, Bielorussia e Ucraïna a l'èst, la Republica Chèca e Eslovaquia al sud, e Alemanha a l'oèst. Al nòrd es bordat per la Mar Baltica. Sa capitala es Varsòvia.
Lo gentilici es polonés -esa.
Istòria
Fondada al sègle X sul territòri dels Polans, Polonha venguèt a l'Edat Mejana une poténcia indefugibla d'Euròpa Centrala. Lo sieu primièr sobeiran foguèt Mieszko Ièr, fondaire de la dinastia dels Piast, que regnèt sus Polonha de 966 a 1370. La capitala èra alara Gniezno, a l'èst de Poznań.
Pòst avançat de l'Occident catolic roman fàcia als monds ortodòxe (rus, bielorus, ucraïnian), pagan (baltic), e musulman (turcomongòl), foguèt tanben confrontada al Drang nach Osten (pression germanica cap a l'èst), venguda del Sant Empèri o dels Cavalièrs Teutonics.
Situada al caireforc de mantun mond, e desprovesida de frontièras naturalas, Polonha èra plan expausada a las invasions. Aquestas, particularament pendent lo sègle XIII, ruïnèron lo país (invasions de l'Òrda d'Aur [1] mongòla de 1248 fins a 1275).
Casimir III lo Grand, darrièr rei de la dinastia dels Piast, unifiquèt Polonha.
N'abasta son apogèu pendent los sègles XV e XVI, jos la dinastia lituaniana dels Jagellon, amb Ladislau II Jagellon[2].
La Rzeczpospolita Obojga Narodów (res publica de doas nacions) resultant de l'union del Reialme de Polonha e del Grand Ducat de Lituània (l'Union de Lublin - 1569), cobrissiá alara un territòri que n' " anava de la Baltica a la mar Negra " e fins a las pòrtas de Moscòu. La capitala n'èra alavetz Cracòvia, en Petita Polonha.
Casimir IV se reüniguèt pendent una passa las coronas de Boèmia (1471) e d'Ongria (1490) a la de Polonha.
La Rzeczpospolita se dota a mai d'un sistèma politic inedit dempuèi la Roma Antica, l'Aristocracia. Lo Rei lai èra d'efièch elegit, e pas brica ereditari. Solide, aquela "republica" sonque donava dreit de vòte als nòbles. Aquò representava pasmens gaireben 10 % de la populacion e encara mai a l'entorn de Varsòvia, qu'èra venguda capitala al sègle XVII.
Los nòbles obliguèron lo rei a cedir sas prerogativas, mai que tot per talhas, armada e justícia.
Atal, lo monarca polonés, tre l'epòca que las monarquias europèas (França, Espanha, Àustria, Prússia) ne venián mai que pus absoludas, se n'anava venent el que pus flac.
La tolerància religiosa èra una autra caracteristica majora de la Rzeczpospolita. Se la màger part dels pageses èra demorada catolica (devèrs las annadas 1980, nòu poloneses de dètz èran batejats), fòrça nòbles s'èran convertits al protestantisme, luterian mas subretot calvinista.
A de mai, Polonha s'èra recaptats (en particular dins la vila de Leszno) los "fraires chècs " (Hussitas) que volián escapar a la catolicizacion per fòrça de Boèmia engimbada per los Habsborg.
Ne comptava enfins la Rzeczpospolita una populacion josieva plan importanta (5 a 10 del 100 de la populacion totala), en particular dins las vilas e subretot dins la part orientala del país.
En 1570, l'Acòrd de Sandomierz vantava la coexisténcia pacifica de las religions.
Ne foguèt afortit en 1572 per la Confederacion de Varsòvia.
La tolerància èra tan granda que la noblesa polonesa se forcèt n'Enric de Valés (1572-1574, futur Henri III en França) per èsser elegit rei de Polonha, e autrejar maita libertat als protestants de l'estat francés.
Mas aquela tolerància ne demesiguèt de nonent al sègle XVII, mai que tot aprèp 1655, quand la Suècia protestanta s'envasiguèt Polonha e foguèt aturada a Częstochowa, davant lo santuari marial de Jasna Góra, que lo siu prior, n' Augustyn Kordecki, comandava de tropas rèiremens nombrosas. Modèl:Istòria de Polonha
En 1683, Joan III Sobieski, arrestèt una ofensiva turca de màger importància jols barris de Viena.
Victòria militara que n' aurà una consequéncia politica màger, per çò quar los Habsborgs, rivals acostumats dels poloneses, ne foguèron atal salvats e se partegèron mai tard lo país amb Russia e Prússia.
Aquela victòria ne foguèt tanben a l' origina dels creissents que la siá forma ramenta lo simbòl de la bandièra otomana, amb doncas l'invencion de las primièras pompas vienesas.[3]
La Rzeczpospolita ne declinèt a beles paucs pel simple fach de son sistèma politic anarquic, e de las moltas invasions (suècas, russas, turcas, prussianas).
A la fin del sègle XVIII, Polonha perdèt la siá independéncia, partejada tres còps de seguit entre sos vesins (1772, 1793 e 1795).
La primièra division de Polonha, en 1772, menèt a un vertadièr reviscòl civic. Aquel reviscol se n'acabèt en 1791 per la proclamacion d'una Constitucion, plan mens " revolucionària " que non pas la de França, mas pr'aquò sentida coma de tròp per sos vesins, rason del segond partiment.
Segond partiment que provoquèt una revòlta bailejada per un eròi de la Guèrra d'Independéncia Americana, Tadeusz Kościuszko.
Aquela revòlta ne serà lo pretèxt del tresen partiment: Polonha es escafada de las cartas.
Tot lo long del sègle xix, franc de la fin del periòde napoleonian (Grand Ducat de Varsòvia), Polonha se ne vegèt escartairada, partejada entre Russia, Prússia ( e puèi Alemanha), e Àustria (mai tard Austria-Ongria). Ne tornèt recuperar la siá independéncia sonqu'en novembre de 1918.
Coma la màger part dels païses de l'Euròpa Orientala Centrala, e levat Checoslovaquia, los ideals démocratics d'a la debuta faguèron chic.
Ne venguèt lo regim e d'aviada autoritari, jos l'influéncia de Józef Piłsudski primièr.
L'invasion alemanda del 1èr de setembre de 1939 avièt la Segonda Guèrra Mondiala.
La Wehrmacht s'abastèt Varsòvia en sonque sèt jorns demercé la siá estrategia del blitzkrieg e una evidenta superioritat tecnologica...(Capitulacion de Varsòvia lo 28 de setembre de 1939)
A l'èst, l'invasion sovietica del 17 de setembre s'anequeliguèt tota mena d' espèr de resisténcia...
N'es tornarmai partit lo país, aqueste còp entre lo Alemanha nazi e l'Union Sovietica.
Le govèrn polonés daissa Polonha e se ne ven recaptar en França.
Los divèrses ministèris poloneses plantan bordon al castèl de Pignerolle (Sud-Èst d'Angieus) mas tanben dins la vila d'Angieus que ne ven atal de fach la capitala politica per un temps de Polonha. Lo govèrn oficial polonés en exili lai obrarà, fins a l'invasion de França per las tropas alemandas en junh de 1940.
Las armadas polonesas luchèron en per mantun front e ne venguèron demercé los sius efectius la 4ena armada aliada pendent lo conflicte, latz e latz amb sovietics, americans e britanics.
A la fin del segond conflicte mondial, los Sovietics se servèron la part orientala del país poblada subretot per d'ucraïneses, e annexada en 1939, mentre Polonha ne lisa cap a l'oèst, cap al sud de la Prússia orientala, Pomerania e Silesia.
Un motiu utilizat per Moscòu per embandir los alemands d'aquels territòris que los poblavan dempuèi ja mantun sègle aviá.
Aquels parçans èran istoricament poloneses.Ne ven alara Polonha una republica populara, sòcia del Pacte de Varsovia.
Durant las annadas 1970 & 1980, lo país tot es en susmauta.
Dins aquel clima de màger tension, l'eleccion al Sòli de Sant Pèire de l'arquevesque de Cracòvia Karol Wojtyła (Joan Pau II), en octobre de 1978, es viscuda coma una provocacion per las autoritats comunistas.
En 1980, nais lo Sindicat independent Solidarność (solidarité), bailejat per Lech Walęsa. Lo general Wojciech Jaruzelski proclamèt la lei marciala lo 13 de decembre de 1981.
En 1989, se tenon las Taulas redondas, reünion entre lo govèrn e Solidarność, que ne permetràn la naissença suau suau d'una Polonha novèla, dirigida per Tadeusz Mazowiecki.
A n'aquela epòca, es Polonha lo primièr país del Pacte de Varsòvia a se ne desliurar atal de l'empresa sovietica e a formar un govèrn qu'es pus cap ligat amb lo blòc sovietic. En 1990 Lech Wałęsa venguèt President de la Republica.
Mas ne va èsser aplatussat cinc ans mai tard amb mens de 5 % dels vòtes per l'ancian comunista Alexandre Kwaśniewski (1995-2005).
Lo periòde aquel permetrà a Polonha d'integrar, e dempuèi 1999,l'Organizacion del Tractat de l'Atlantic Nòrd (OTAN).
En 2003, los Estats Units li atribuisson lo comandament d'una zòna d'ocupacion en Iraq.
Lo 1èr de mai de 2004, integrèt l'Union Europèa.
Lo 23 d'octobre de 2005, foguèt elegit lo novèl president Lech Kaczyński.
Politica
Geografia
Economia
De veire: Economia de Polonha
Cultura
Bibliografia
Vejatz tanben
Ligams extèrnes
Ligams videografics
Nòtas & referéncias
<references>
Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ Modèl:Ligam AdQ ak:Poland