Empèri Pèrsa

La Pèrsa (en grèc ancian ἡ Περσίς / hê Persis’) es lo nom metonimic eritat dels Grècs de l'Antiquitat per designar lo territòri governat pels reis Aquemenidas. L'apogèu de la Pèrsa antica foguèt jos la dinastia Aquemenidas que los conquerents Darius Ièr e Xerxes Ier espandiguèron lor territòri fins a venir lo mai gran territòri alara conegut .

Cobejada, aquela region foguèt conquerida entre autres per Lissandre lo Grand al sègle IV, pels Parts dins la segonda mitat del sègle II abC, per las tropas musulmanas al sègle VII, per Genghis Khan al sègle XIII, per Tamerlan a sègle XIV. Los Iranians pasmens contunhan de parlar persan. La relacion de la Pèrsa al monde arabi fa pensar a aquela de Grècia e regard de Roma: conquisa militarament, balhèt la cultura a son vencedor coma mejans los pensairesOmar Khayyam, Avicena, Al-Khawarizmi, etc...

Al sègle III, jos la dinastia sassanida, apareis lo mot Ērān o Ērānšahr, qui significa « país dels Arians », tradusit tanben per « país dels Iranians ». Al sègle VII, aprèp la casuda dels Sassanidas, lo país torna prendre a l'estrangièr le nom de « Pèrsa », qu'èra utilizat fins a 1934, quand Reza Pahlavi demandèt a las representacions diplomaticas de nomenar lo país Iran, coma los iranians totjorn nomenèron lor país.

Cronologia

• Sègle X AbC: poblament del plan iranian pels Arians al nòrd e dins lo Fars, pels Medas dins l'oèst.
• vèrs -750 : Deiocès fondèt lo primièr reialme mede, que la capitala èra Ecbatane.
• -612 : los Medas s'emparèron de Niniva, provocant la casuda d'Assiria.
• -552 : Pèrsa venguèt un reialme independent jol rei Cirus II.

L'Empèri Pèrsa dins lo temps

• -550 : Cirus II destituiguèt l'Medas e fondèt l'Empèri Pèrsa, que s'espandirà dins tot l'Orient Mejan, de la mar Egèu fins a Índia, d'Egipte fins a Afganistan. Naissença de Darius I^èr, rei de Pèrsa. † 486 abC.
• -522 : Aprèp la mòrt de Cambís, lo mague Smerdis usurpèt lo poder ne se fasent passar per Bardiya, fraire d'un mòrt; foguèt assassinat per de generals capitanejats per Darius. Començament del reialme de Darius Ier, rei de Pèrsa. (fin en 486 abC.)
• -518 : La Via reiala de 2 683 km foguèt bastida per tot l'Empèri Pèrsa.
• -490 : Los Persans del rei Darius foguèron vencits per una coalicion de Grècs à Maraton; es l'episòdi mai marcant de la primièra guèrra medica.
• -486 : Mòrt de Darius I^èr, rei de Pèrsa. Començament del reialme de Xerxes, rei de Pèrsa. (fin en 465 abC.)

Tèsta de taure, Persepolis, sèle V abC, Institut oriental de Chicago, Estats Units d4america (Empèri aquemenide)

• -482 : Pour mestrjar una revòlta Babilònia contra la dominacion pèrsa, Xerxes faguèt destruire los temples de la vila, coma l'Esagil.
• -480 : Pendent la Segonda Guèrra Medica los Grècs enfonzèron la marina pèrsa a Salamina (Salamis).
• -479 : Atenas refusèt l'ofèrta avantajosa de pasar del costat persan.
• -472 : Dins sa pèça Los Persans, Esquil presentèt al public atenian la batalha de Salamina vista del costat persan.
• -465 : Xerxes I^èr foguèt assassinat. Son filh Artaxerxes I^èr alara vengut rei de Pèrsa.
• -459 : Aprèp aver ajudat de rebèls egipcians contra lo poder persan, los Grècs deguèron fugir e se retirar dins una illa del dèlta de Nil.
• -404 : Egipte ven independanta de Pèrsa.
• -401 : Lo rei persan Artaxerxes II vencèt e tuèt son fraire Cirus lo Jòve a Cunaxa.
• -396 : Lo rei de Esparta Agesilas II vencèt lo satrap persan Tissafèrn.
• -386 : Esparta e Grècia signèron un tractat, la patz d'Antalcidas o patz del Rei, reconeissent los dreches de la Pèrsa d'Antaxerxes sus Asia e Chipre e los dreches d'Atenas sus las illas de Skiròs, d'Imbròs e de Lemnòs.
• -370 : Los satraps de l'Empèri pèrsa dintrèron en revòlta contra lo poder central, en seguida de l'independéncia d'Egipte en -404.
• -338 : Decès d'Antaxerxes, rei de Pèrsa assassinat par son eunuc favorit.
• -333 : Lissandre lo Grand vencèt lo rei persan Darius III Codoman a la batalha d'Issos.
• -331 : Lissandre lo Grand vencèt lo rei persan Darius III a la batalha de Gaugamèlas.
• -312 : Començament del reialme de Seleucos I^èr, fondator de la dinastia seleucida de Pèrsa. (fin en 280 abC.)
• -115 : Los Parts, que los anjòls venon de las tribús de l'Èst de la mar Caspiana, venguent mèstres de la Bactriana (le Nòrd d'Afganistan), de la Pèrsa e de la Mesopotamia.
• 211 : Ardachir venguèt rei d'una partida de Pèrsa.
• 224 : Pèrsa foguèt unificada per Ardachir.
• 226 : Ardacher vencèt Artaban V, darrièr rei dels Partes e fondeèt une novèla dinastia persana, los Sassanideas.
• 227 : Pèrsa ven mèstr

e de tot l'Empèri part.

Abbas I^èr e un jòve botelhièr

• 241 : Començament del reialme de Shapur I^èr, rei de Pèrsa. (fin en 272)
• 242 : Mani començèt a predicar sa doctrina religiosa en Pèrsa.
• 259 : Le rei persan Shapur I^èr capturèt l'empereraire Valerian.
• 297 : Narsés, lo rei sassanida de Pèrsa prenguèt la plaça del rei Tiridate IV d'Armenia.
• 298 : Lo rei persan Narsés deu signar un tractat amb Roma.
• 309 : Començament del reialme de Shapur II, rei de Pèrsa (fin en 379)
• 332 : Novèl recuèlh de doctrinas de Zaratostra en Persan (Avesta).
• 337 : Començament de la guèrre persana contra Roma. (fin en 350)
• 348 : De femnas son enròtlada en Pèrsa dins los servicis auxiliars de l'armada.
• 350 : Los Uns envasiguèron Pèrsa e l'Índia.
• 359 : Shapur II envasiguèt Siria e prenguèt la vila romana d'Amida aprèp une dura batalha.
• 363 : L'emperaire Julian envasiguèt Pèrsa e vencèt los Persans davans las muralhas de lpr capitala, Ctesifon.
• 390 : Teodòsi I^èr e lo rei Shapur III de Pèrsa signèron un tractat per se partetjar Armenia.
• 399 : Yazdgard monta sul tròn de Pèrsia. Foguèt tolerant pel cristianisme e aviá de bonas relacions amb los Roman.
• 422 : Teodòsi II, emperaire roman d'Orient, e lo rei Vahram V de Pèrsa signèron un tractat de patz.
• 430 : Los Uns Eftalitas, establits en Asia centrala, ataquèron Pèrsa.
• 506 : Aprèp una contra ofensiva romana, en Mesopotamia, la patz est tornèt entre l'empèire d'Orient e Pèrsa.
• 516 : Le persan Mazdak definiguèt la doctrina del Mazdakisme.
• 529 : La darrièra escòla de filosofia en Euròpa, a Atenas, s'acaba e los darrièrs mèstres de filosofia emigrèron en Pèrsia.
• 531 : Lo movement collectivista de Mazdak es vencit en Pèrsa. Començament del reialme de Kosro Ier, rei de Pèrsa. (fin en 579)
• 532 : L'Empèri Bizantin donèt a la Pèrsa 3 548 kg d'aur per fortificar lo Caucàs.
• 561 : L'emperaire bizantin Justinian signèt un novèl tractat avec Khosro I^èr, le rei dels Persans tornèt establir la frontièra entre Pèrsa e l'Empèire Roman d'Orient. L'emperaire bizantin Justinian acceptèt de pagar un tribut annal a Pèrsa. Pèrsa garantit a Byzanci 50 ans de patz.
• 589 : Lo rei de Pèrsa Khosro Ier es depausat per una revòlta militara e fugiguèt a Constantinòble per demandar deajuda.
• 590 : Començament del reialme de Khosro II, rei de Pèrsa. (fin en 628)
• 591 : L'emperaire bizantin Maurici tornèt establir sul tròn lo rei de Pèrsa Khosro II. En retorn, recebèt d'importantas concessions territorialas. La patz torna entre ambedos empèris.
• 600 : Los molins de vent sont utilizats en Pèrsa per l'irrigacion.
• 627 : Eraclius, alliat als Khazars, arribèt debans Niniva e destruiguèt l'armada persana.
• 632 : Començament delreialme de Yazdgard III, darrièr rei sassanida de Pèrsa. (fin en 651)
• 632 : Le califa Abou Bakr somet las tribús aràbias revoltadas. Marchèt cap a Siria e Pèrsa en 634
• 637 : Los Arabs destruiguèron l'armada persana a la batalha d'al-Qadisiyya.
• 900 : Los molins de vent arribèron de Pèrsa dins l'Espanha musulmana.
• 975 : Lo Persan Muvaffak escriguèt un tractat dels remèdis.
• 1048-1131 : Omar Khayyam
• 1055 : Los nomads turcs seldjoukides, sunnitas, qu'èran ja fòrça dins las armadas del califat abbassida s'emparèron de Bagdad en 1055.
• 1094 : La sècta dels Assassins de religion chiita es fondada en Pèrsa.
• 1251 : Començament de la conquèsta de Pèrsa per Olago, felen de Gengis Khan (fin en 1265).
• 1447 : Esclatament de l'empèri de Tamerlan (Timour Lenk), Índia, Pèrsa e Afganistan ganhèt son independéncia.
• 1502 : Ismail I^èr establiguèt la dinastia safavida en Pèrsa. Lo chiisme venguèt la religion d'Estat de la Pèrsa.
• 1571 : Naissença d'Abbas I^èr lo Grand, chah de Pèrsa (†1629).
• 1585 : Começament del reialme d'Abbas I^èr (fin en 1622).
• 1590 : Abbas I^èr signèt la patz amb los Turcs.
• 1598 : Abbas I^èr de Pèrsa vencèt los Ozbecs a Eerat. Faguèt d'Ispahan sa capitala.
• 1623 : Abbas I^èr prenguèt Bagdad als Turcs.
• 1629 : Mòrt d'Abbas I^èr.
• 1709 : Los Afgans se soslevèron contra lo poder persan e formèron un Estat afghan independent.
• 1722 : Començament del contraròtle afghan sus Pèrsa.
• 1730 : Los Afghans son forjetats de Pèrsa.
• 1736 : Començament del reialme de Nâdir Shâh, chah de Pèrsa, fondador de la dinastia afshar, qu'espandiguèt l'influéncia persana en Índia. (fin en 1747)
• 1737 : Començament de l'occupacion persana d'Afganistan. (fins en 1747)
• 1794 : Agha Mohammad Khan fondèt la dinastia Qajar (Kajar) que regnèt sus Pèrsa fins a 1925.
• 1811 : Guèrra entre Pèrsa e la Russia que remportèron de victòria dins lo Caucás.
• 1826 : Començament de la guèrre Russo Persana de 1826-1828, Russia prenguèt de provincias armenianas. fin en 1828
• 1901 : Une companhiá britanica recebèt una concession de foratge petrolièr per 60 ans en Pèrsa.
• 1934 : Le nom d'Iran es utilizat oficialament dins las correspondéncia estrangièras.

Vejatz tanben

Bibliografia (fr)

• Collectif, De la Mésopotamie à la Perse, Encyclopædia Universalis et Grand Livre du Mois, coll. « La grande histoire des civilisations », 1999.
• Modèl:BriPer ;
• Philip Huyse, La Perse antique, Belles Lettres, coll. « Guide Belles Lettres des civilisations », Paris, 2005 (ISBN 2-251-41031-7).
• La Danse de l'âme, recueil d'odes et de quatrains d'auteurs persans traduits par les orientalistes du Journal asiatique, éditions InTexte, Toulouse, 2006, ISBN 2-9514986-7-5.

Articles conèxes

• Aquemenidas
• Sassanideas