René Descartes
René Descartes (en francés: [ʁə'ne de'kaʁt]; en latin: Renatus Cartesius; La Haye-en-Touraine, 31 de març de 1596, – Estocòlme, 11 de febrier de 1650) foguèt un matematician, un fisician e un filosòf francés de la premiera mitat dau sègle XVII.
Es considerat coma un pensaire major fondator de la filosofia modèrna. En fisica, es l'autor de plusors descubèrtas en optica (lèi de Snell-Descartes) e en mecanica (principi d'inercia). En matematicas, es a l'origina de la geometria analitica. Pasmens, Descartes es subretot famós per son trabalh metodologic exprimit dins lo Discors dau metòde. Marcant una rompedura amb la filosofia escolastica de l'Edat Mejana, sa vision retirèt a la teologia son ròtle preponderant dins l'estudi dau mond. En plaça, prepausèt un sistèma metafisic que permetèt a la sciéncia d'explorar totei leis aspèctes dau mond. Ansin, se sei tèsis metafisicas son estadas invalidadas per plusors sabents e filosòfs ulteriors, aguèron un ròtle major dins lo desvolopament dau metòde scientific modèrne e participèron a plusors descubèrtas durant lei sègles seguents.
Biografia
[modificar | modificar lo còdi]Jovença e formacion
[modificar | modificar lo còdi]
René Descartes es lo tresen fiu de Joachim Descartes (1563-1640) e de Jeanne Brochard (1566-1597)[1]. Son paire fasiá partida de la pichona noblesa de Bretanha. Èra ansin conselhier au Parlament de Bretanha. En 1618, crompèt una segonda carga de conselhier per son fiu ainat, Pierre Descartes (1591-1660)[2]. Tre son enfança, René Descartes mostrèt una gròssa curiositat.
Son educacion foguèt assegurada per un preceptor en cò de sa grand. A 11 ans, Descartes intrèt au collègi reiau de La Flèche. Dirigit per lei jesuistas, l'establiment acceptèt de li organizar un programa adaptat a una santat jutjada fragila e a sei dons intellectuaus[3]. Aqueleis estudis li permetèron d'aprendre lei matematicas, la fisica e la filosofia escolastica. Aquò li permetèt d'aquistar un nivèu d'instruccion avançat mai, pus tard, dins lo Discors dau metòde, depintèt sa sensacion d'incoeréncia dins l'ensenhament dau periòde.
En novembre de 1616, obtenguèt son bacheleirat e sa licéncia en drech civiu e canonci a l'Universitat de Peitieus[4][5]. Anèt alora viure a París onte redigiguèt probablament un tractat d'escrima. Après aqueu trabalh, se retirèt durant dos ans per estudiar. Aquò marca probablament lo començament de sei reflexions filosoficas mai aqueu periòde de sa vida es mau conegut.
Lo periòde militar
[modificar | modificar lo còdi]En 1618, Descartes jonhèt l'escòla de guèrra fondat per lo prince olandés Maurici de Nassau (1567-1625). Durant aqueu sejorn ai Províncias Unidas, rescontrèt lo filosof Isaac Beeckman (1588-1637). Lei dos òmes comencèron una correspondància qu'es relativament ben coneguda e que mòstra lei premiereis idèas de Descartes en matematicas, en fisica e en logica[6]. En parallèl, au començament de la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648), Descartes s'engatjèt dins l'armada de Maximilian de Baviera. La vida militara li permetèt de perseguir sei reflexions e d'establir lo premier esbòç dau sistèma de coordenadas cartesianas. Quitèt l'armada en 1620.
De 1620 a 1629, Descartes viatjèt sovent en Euròpa, principalament en Alemanha, dins lei Províncias Unidas e en França. Tre 1622, gràcias a la liquidicacion de l'eiretatge de sa maire, aviá la possibilitat de pas trabalhar. Es durant aqueu periòde d'escriguèt la màger part de sei tractats scientifics e lei Règlas per la direccion de l'esperit que prefiguran lo desvolopament ulterior dau cartesianisme. Aquelei viatges li permetèron de rescontrar d'intellectuaus importants mai renoncièt pas totalament au mestier deis armas. D'efiech, en 1628, participèt au sètge de la Rochèla dins lei rengs francés[7].
La carriera filosofica
[modificar | modificar lo còdi]A la prima de 1629, Descartes s'installèt en Olanda. Cercant la soletat, se desplacèt sovent dins lo país sensa indicar clarament sa localizacion dins sa correspondància. Pasmens, aquò l'empachèt pas de viatjar dins d'autrei país coma Anglatèrra. Premier, se preocupèt de la perseguida de sei trabalhs en fisica e en metafisica. Foguèt ajudat per plusors professors de l'Universitat d'Utrecht qu'adoptèron sa filosofia. Ansin, redigiguèt lo Tractat dau mond e de la lutz en 1632-1633. Pasmens, après la condamnacion de Galilei per la Glèisa, abandonèt l'idèa de publicar aquel obratge en causa de sa posicion favorabla a l'eliocentrisme. La premiera edicion aguèt donc pas luòc avans 1664, siá 14 ans après sa mòrt[8].
Dins aquò, Descartes publiquèt una partida de sei teorias scientificas en 1637 dins tres tractats mens ambiciós (La Geometria, La Dioptrica e Lei Meteòrs). Foguèron precedits per lo Discors dau metòde qu'es uei considerat coma un de sei tèxtes pus importants[9]. Innovacion importanta, lo Discors foguèron dirèctament publicat en lenga vernaculara – lo francés – per favorizar sa difusion[10].
En 1640, Descartes foguèt fòrça tocat per lo mòrt de sa filha Francine (1635-1640). Un an pus tard, publiquèt lei Meditacions sus la filosofia premiera, projècte meditat durant un desenau d'annadas. I presentèt lo sistèma complèt de la metafisica cartesiana e l'obratge es considerat coma una basa fondamentala de la pensada racionala[11]. Pasmens, suscitèt d'oposicions amb de filosòfs coma Pèire Gassend (1592-1655) e Thomas Hobbes (1588-1679)[12]. Puei, en 1644, publiquèt lei Principis de la filosofia que son una sintèsi dau Discors e dei Meditacions. A aquela epòca, Descartes comencèt una correspondància amb la princessa Eisabèu de Boèmia qu'aguèt una certana influéncia sus l'evolucion de la metafisica cartesiana. De mai, Eisabèu l'incitèt a publicar son darrier tractat important, Lei Passions de l'arma en 1649.
En setembre de 1649, Descartes acceptèt una invitacion de la cort de Suècia per venir lo preceptor de la rèina Cristina de Suècia (1632-1654). Pasmens, en causa dau clima pus freg, moriguèt tre lo 11 de febrier de 1650 en causa d'una pneumonia[13]. Enterrat dins lo cementèri dau quartier de Norrmalm d'Estocòlme, son còrs foguèt transferit en 1667 dins l'Abadiá de Santa Genevieva de París. En 1793, la Convencion Nacionala votèt son transferiment au Panteon mai l'òrdre foguèt pas executat[14]. Durant lo rèsta de la Revolucion, lo crani dispareguèt[15]. Finalament, lei rèstas de Descartes foguèron enterrats dins l'Abadiá de Sant German dei Prats.
L'òbra de Descartes
[modificar | modificar lo còdi]Metodologia
[modificar | modificar lo còdi]
Lei sciéncias an una gròssa importància dins l'òbra de Descartes. D'efiech, lo filosòf aviá la volontat d'establir una sciéncia « segura » destinada a remplaçar lei sciéncias medievalas. Lo modèl de precision e de certitud desirat èra aqueu dei matematicas. Foguèt presentat dins lei Règlas per la direccion de l'esperit sota lo nom de Mathesis Universalis[16]. Per Descartes, aquò èra possible car lo mond èra fach d'una meteissa matèria que seguissián lei meteissei lèis. En educant son esperit vèrs la saviesa, l'èsser uman podiá donc trobar aquelei lèis[17].
Per sostenir aqueu projècte, Descartes prepausèt un metòde estructurat a l'entorn de plusors principis. Lo premier es la retenguda critica que dèu principamament empachar d'errors. Consistís en un esfòrç de volontat per suspendre l'assentiment ai causas que son pas claras ò pas ben definidas. En parallèl, Descartes sotalinhèt lo ròtle dei prejutjats e de la precipitacion coma fònt d'errors. Per s'aparar còntra aquelei menaças, avancèt tres règlas :
- la règla de l'analisi que demanda de descompausar un subjècte complèx en ponchs pus pichons e pus simples[18].
- la règla de la sintèsi que demanda d'utilizar leis elements descubèrts per l'analisi per bastir de conoissenças pus complèxas.
- la règla dau denombrament que demanda de realizar una revista complèta dau subjècte estudiat per tenir còmpte de totei seis aspèctes[19].
Enfin, Descartes definiguèt leis otís que permèton d'identificar d'elements intelligibles e de construire una teoria de la conoissença. Lo premier es l'intuicion – considerat coma la basa de la conoissença – que permet de destriar leis elements[20]. Lo segond es la deduccion que permet de passar d'un element a un autre gràcias a l'intuicion ò ai liames entre elei. Enfin, lo tresen es l'òrdre que permet de plaçar leis elements descubèrts dins lo caòs de la natura au sen d'un ensemble ordonat. Fòrça innovanta per son epòca, aqueu metòde es a l'origina dau cartesianisme, un corrent filosofic racionau e metafisic qu'aguèt una gròssa influéncia sus lo desvolopament dei sciéncias modèrnas[21].
Descubèrtas scientificas
[modificar | modificar lo còdi]Descartes apliquèt son metòde a sei recèrcas scientificas. Ben integrat au sen de la comunautat sabenta de son epòca, èra au fieu dei trabalhs de fòrça sabents e foguèt eu meteis l'autor de plusors descubèrtas importantas en matematicas, en fisica e en astronomia. Ajudèt tanben a la difusion de descubèrtas importantas en medecina coma aquela de la circulacion sanguina.
En matematicas
[modificar | modificar lo còdi]
En matematicas, Descartes es a l'origina de progrès importants en geometria e en algèbra[22]. Premier, donèt una significacion geometricas ais operacions aritmeticas elementàrias (addicion, sostraccion, multiplicacion e division). Estendiguèt aqueu trabalh a l'extraccion dei racinas carradas. Aquò li permetèt d'establir que la geometria euclidiana es fondada sus l'estructura dau còrs dei nombres reaus. Importanta, aquela descubèrta prefigura la geometria analitica, fondada vèrs 1800, que permet de redurre un problema geometric a de calculs algebrics.
Pasmens, Descartes es subretot famós per sa redescubèrta dau sistèma de coordenadas que pòrta desenant son nom (coordenadas cartesianas)[23]. Aguèt tanben una influéncia sus l'adopcion dei notacions matematicas modèrnas amb l'adopcion d'un sistèma que consistiá a utilizar de letras minusculas. Per lei valors conegudas, utilizava lei premierei letras de l'alfabet (a, b, c...) e per leis inconegudas lei darrierei (x, y, z). Aqueu mejan d'escriure leis eqüacions es totjorn en vigor a l'ora d'ara.
Enfin, estudièt lei nombres e aprochèt lo concèpte de nombre transcendant. Identifiquèt tanben mai d'un problema regardant la resolucion deis eqüacions que foguèron de subjèctes importants per la generacion seguenta de matematicians. En particular, influencièt de personalitats coma Leibniz e Newton.
En fisica e en astronomia
[modificar | modificar lo còdi]En defòra dei matematicas, Descartes es l'autor de plusors descubèrtas en fisica e en astronomia. En optica, descurbiguèt ansin lei lèis de la refraccion, dichas lèis de Snell-Descartes. Pasmens, es pas lo premier descubreire d'aquela relacion qu'èra ja au mens coneguda de Vitellion († entre 1280 e 1314), de Johannes Kepler (1571-1630) e de Thomas Harriot (1560-1621)[24][25]. En revènge, sa publicacion permetèt de la difusar largament en Euròpa.
En astronomia, Descartes sostenguèt lei concepcions de Galileo Galilei (1564-1642). Dins aquò, après la condamnacion dau sabent italian, preferiguèt demorar prudent. Concebèt ansin una teoria eliocentrica que foguèt publicada après sa mòrt en 1664[26]. Pasmens, sa vision èra pus filosofica que scientifica car imaginèt leis estelas au centre de revolums entraïnant lei planetas. Enfin, en fisica, Descartes enoncièt clarament lo principi d'inercia. Aquò es una evolucion importanta car permetèt d'invalidar la teoria de l'impetus en vigor dempuei Aristòtel (384-322 avC).
La metafisica de Descartes
[modificar | modificar lo còdi]Lei concepcions metafisicas de Descartes ocupan una plaça centrala dins sa pensada filosofica e scientifica. D'efiech, son sei concepcions de Dieu qu'an dirigit sei recèrcas.
Lo ròtle dau Creator
[modificar | modificar lo còdi]Avans Descartes, la pensada metafisica èra largament dominada per l'escolastica de la fin dau periòde medievau. Fondada sus lei trabalhs de Tomàs d'Aquin (1225-1274), èra una sintèsi de la filosofia aristoteliciana e dau cristianisme. Considerava que lo Creator èra somés ai necessitats dei vertats etèrnas coma, per exemple, lo fach que la soma deis angles d'un triangle es egala a 180°. Per consequéncia, per lei tenents de l'escolastica, i aviá un destriament de faire entre lo plan dau Creator e aqueu de la creatura ela meteissa. Òr, coma la teologia èra l'unica disciplina capabla d'analizar lei consequéncias d'aquela separacion, la conoissença dins l'escolastica, aviá un fondament teologic[27].
La metafisica de Descartes prepausèt una rompedura majora amb aquela vision[28]. D'efiech, per eu, Dieu es l'autor de « l'esséncia coma de l'existéncia dei creaturas ». Ansin, Descartes reduguèt l'esséncia d'un objècte ò d'un fenomèn au simple estat de causa creada. Aquò permetiá de suprimir lo destriament entre lo plan dau Creator e aqueu de la creatura e, donc, de durbir l'estudi dei fenomèns materiaus a la sciéncia.
Per sostenir aquela tèsi, Descartes l'adorsèt a la teoria de la creacion contuniada que foguèt desvolopada dins lo Discors dau Metòde e dins lei Meditacions metafisicas. Per eu, l'acte de creacion èra pas limitat au començament dau mond. D'efiech, l'Univèrs deviá èsser mantengut per l'accion divina a cada segonda per un procès de recreacion permanent. Aquela idèa permetiá a Descartes d'explicar l'origina de la fòrça motritz. De mai, coma Dieu èra l'origina dau movement, la fisica aviá per pretzfach d'estudiar lei lèis que resultan d'aquela accion. Aquò èra un autre biais de separar lo divin, la fe e la conoissença e de durbir lo segond domeni ai sciéncias.
Lo dobte e lo « cogito »
[modificar | modificar lo còdi]Lo dobte ocupa una plaça centrala dins la pensada de Descartes. D'efiech, en acòrdi amb lo metòde de la renteguda critica, es necessari de se premunir còntra leis opinions e lei jutjaments cochós per produrre una conoissença clara e distinta. Per aquò, Descartes avança doas rasons principalas de dobtar :
- lei sens umans son pas fisables e fau donc dobtar de la realitat dei causas sensiblas. Aquò es la consequéncia deis errors de sensacion (allucinacions, efiechs optics, dificultats per destriar lo reau e l'imaginari dins lei pantais...).
- leis afiermacions son mau-seguras e fau donc dobtar dei causas intelligiblas. Per exemple, Descartes conselha de se maufisar de la semblança de vertat donada per la rigor dei demostracions matematicas. Pasmens, arribèt a se demandar se lo Dieu creator es pas un dieu enganaire.
Per respòndre a aquela question, Descartes supausèt l'existéncia d'un gèni marrit, fin e enganaire que cèrca d'abusar l'èsser uman. Puei, en procedissent per etapa, cerquèt de trobar una briga de certitud. Aquò lo menèt a doas causas[29].
Premier, segon eu, la premiera briga de certitud es aquela de l'individú pensant eu meteis. D'efiech, s'una persona pensa e dobta, es qu'existís ben de bòn. Aquò es sovent resumit per lo principi « cogito ergo sum » que significa « pensi, donc siáu ». Ges de gèni marrit, que que siegue sa poissança, pòu cambiar aquela realitat. Ansin, se lo dobte e lo probable son remandats, i a ges de rason de dobtar. Puei, Descartes prenguèt l'exemple d'un tròç de ciera. Un còp fondut per l'accion dau fuòc, demòra un tròç de ciera car l'esperit ditz qu'es totjorn un tròç de ciera. Ansin, tota percepcion ò emocion es lo fach de la pensada. Descartes donèt au mot « pensada » lo sens pus larg de « consciéncia ». Lo subjècte d'aquela consciéncia es una arma qu'existís egalament ben de bòn. Aquò permetèt a Descartes de definir l'òme coma una « causa pensanta ».
L'existéncia de Dieu
[modificar | modificar lo còdi]Lo principi dau « cogito ergo sum » permetèt a Descartes d'assegurar l'individú de son existéncia. Pasmens, solet, èra pas capable de percebre d'un biais segur de causas exterioras a l'individú. Dins aquò, Descartes observèt que leis idèas an generalament una estructura similara que s'impausa a l'individú. Expliquèt aquelei similituds per l'existéncia d'un principi exterior creator deis idèas.
Entre aqueleis idèas, Descartes s'interessèt a aquela de Dieu. Per eu, representa una substància infinida, etèrna, immudabla, independenta, omniscienta e omnipotenta. Òr, coma una idèa fòrça diferenta de la natura prefonda de l'èsser uman, qu'es un èsser finit, mortau, dependent, que cèrca la conoissença e qu'assaia d'estendre sa poissança, pòu pas provenir de l'uman eu meteis. Descartes concluguèt ansin que l'idèa de Dieu en l'èsser uman es donc producha per Dieu eu meteis. Presentèt aquel encaminament coma la premiera pròva de l'existéncia de Dieu.
Pasmens, Descartes avancèt una segonda pròva de l'existéncia de Dieu. Dicha « pròva ontologica de l'existéncia de Dieu » per Immanuel Kant (1724-1804)[30], permet de dedurre l'existéncia de Dieu de son existéncia. Es fondada sus l'idèa que la creacion es perfècta. Òr, sensa Dieu, aquò es pas possible e, donc, son existéncia es necessària[31].
Dieu coma basa de la sciéncia
[modificar | modificar lo còdi]Après aver demostrat l'existéncia d'un Dieu creator perfècte, infinit, omniscient e omnipotent, Descartes estudièt sei consequéncias sus la recèrca scientifica. Per eu, es pas possible qu'un tau dieu siegue un èsser enganaire. Au contrari, Descartes lo depintèt coma lo garant de l'evidéncia que permet ais òmes de jutjar e de pensar sus una basa segura. Pasmens, precisèt qu'es necessari de destriar l'enclinacion naturala, ofèrta per lo divin, de pensar corrèctament e lei sensacions eissidas deis abituds que pòdon menar a d'errors.
Aquela precision permetiá de mantenir la perfeccion dau Dieu de Descartes que pòu pas èsser a l'origina deis errors umanas. Pasmens, èra tanben l'occasion d'insistir sus l'importància dau metòde. D'efiech, se leis errors vènon deis abituds umanas, son egalament la consequéncia d'una error de jutjament d'empachar de veire l'error producha per aqueleis abituds. Descartes precisèt ansin lo mecanisme de l'error : la comprenença umana es limitada mai sa volontat es infinida. Dins certanei cas, especialament en l'abséncia de retenguda critica, la volontat es donc en mesura de produrre un jutjament avans que l'esperit siegue totalament esclairat.
La morala de Descartes
[modificar | modificar lo còdi]Après aver establir l'existéncia d'un èsser uman dotat d'una arma pensanta que pòu trobar una certitud en Dieu (basa de la conoissença ela meteissa) e d'un còrs que li permet d'intrar en relacion amb leis objèctes exteriors, Descartes s'interessèt a l'òme vertadier. Pasmens, acabèt pas totalament son trabalh e la morala de Descartes es donc sovent presentada coma una « morala provisòria ».
Lei principis moraus de Descartes
[modificar | modificar lo còdi]Per Descartes, l'existéncia d'una morala necessita l'union de l'arma e dau còrs de l'èsser uman. Avans de fixar l'estatut d'aquela union, prepausèt donc quatre règlas moralas centralas :
- obeïr ai lèis e ai costumas de son país.
- seguir leis opinions pus moderadas e pus alunchadas de l'excès.
- èsser fèrme e resòugut per seguir un principi morau determinat d'espersé.
- preferir cambiar sei desiranças personalas puslèu que l'òrdre dau mond.
Lei passions
[modificar | modificar lo còdi]L'esbòç de la morala definitiva de Descartes se tròba dins Lei Passions de l'Arma publicat en 1649. Es organizat a l'entorn de dos principis centraus : lei passions son d'estats de l'arma mai aqueleis estats son causats per lo còrs. Aquela distincion entre l'arma e lo còrs es dicha « dualisme cartesian ». Per exemple, per Descartes, la paur es una emocion que provèn dau còrs e que se transmet a l'arma per lo mejan dei nèrvis. L'arma sent alora una enclinason a la fugida que serà acceptada, ò non, per la volontat. Per Descartes, leis emocions e lei passions son donc pas una causa negativa. En revènge, es necessari de lei mestrejar
Influéncia e posteritat
[modificar | modificar lo còdi]Leis òbras de Descartes foguèron mesas a l'index tre 1663[32]. Pasmens, sei teorias scientificas èra ja ben acceptadas au sen de la comunautat dei sabents. La censura ecclesiastica empachèt donc pas la perseguida dei recèrcas ò la difusion dei principis metodologics edictats dins lo Discors dau metòde. Ansin, lo cartesianisme scientifica venguèt una basa dau metòde scientific modèrne.
En filosofia, lei tèsis de Descartes foguèron estudiadas durant lo sègle XVIII mai venguèron subretot popularas a partir de la Revolucion Francesa. A aquela epòca, plusors autors conservators, coma Maurice Barrès (1862-1923), lo presentèron coma un dei responsables dei trèbols revolucionaris e l'opausèron a Blasi Pascal (1623-1662)[33]. Aquò durèt fins a Charles Péguy (1873-1914) que prepausèt una vision conciliant lo nacionalisme francés e l'òbra de Descartes. Pasmens, a partir d'aqueu periòde, lei basas de la metafisica cartesiana foguèron contestadas per de corrents filosofics pus modèrnes.
Uei, René Descartes es vist coma un filosòf major a l'origina d'avançadas importantas en sciéncia e d'un sistèma metafisic important durant lei sègles XVIII e XIX. Es ansin l'objècte d'onors importants. Per exemple, plusors estatuas de Descartes son estadas installadas dins de vilas ò d'institucions scientificas. Existís egalament un cratèr Descartes sus la Luna e fòrça lèis e teorèmas fisics e matematics que pòrtan son nom.
Annèxas
[modificar | modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | modificar lo còdi]- Arma.
- Cartesianisme.
- Causa premiera.
- Cogito ergo sum.
- Conoissença.
- Coordenadas cartesianas.
- Deduccion.
- Dieu.
- Discors dau metòde.
- Dobte cartesian.
- Dualisme cartesian.
- Eliocentrisme.
- Escolastica.
- Filosofia.
- Intuicion.
- Lèis de Snell-Descartes.
- Meditacions metafisicas.
- Metafisica.
- Morala.
- Passions de l'arma.
- Principis de la filosofia.
- Pròvas de l'existéncia de Dieu.
- Racionalisme.
- Refraccion.
Bibliografia
[modificar | modificar lo còdi]- (fr) Siegrid Agostini e Hélène Leblanc (dir.), Le fondement de la science. Les dix premières années de la philosophie cartésienne (1619-1628), ClioEdu Edizioni, Examina Philosophica. I Quaderni di Alvearium 1, 2015.
- (fr) François Azouvi, Descartes et la France : histoire d'une passion nationale, Fayard, 2002.
- (fr) Yvon Belaval, Leibniz critique de Descartes, Gallimard, coll. « Tel », 1997.
- (fr) Pierre Costabel, Démarches originales de Descartes savant, Vrin, 1982.
- (fr) Françoise Hildesheimer, Monsieur Descartes. La fable de la raison, Flammarion, 2010.
- (fr Geneviève Rodis-Lewis, Descartes et le rationalisme, Presses Universitaires de France, collection « Que sais-je ? », 1966.
Nòtas e referéncias
[modificar | modificar lo còdi]- ↑ (fr) Xavier d'Haucourt, « Une dynastie de « non-originaires » au Parlement de Bretagne : la famille Des Cartes (1585-1736) », Annales de Bretagne, vol. 44-3-4, 1937, pp. 408-432.
- ↑ (fr) Charles Adam, Vie et Œuvres de Descartes, Léopold Cerf, 1910.
- ↑ (fr) Adrien Baillet, La Vie de M. Descartes, Daniel Horthemels, 1691, pp. 26-31.
- ↑ (fr) Geneviève Rodis-Lewis, « La formation de Descartes », dins Actes du colloque universitaire de La Flèche, 1997, p. 27.
- ↑ (en) Stephen Gaukroger, Descartes, an intellectual biography, 1995, p. 62.
- ↑ (en) Klaas Van Berkel, Albert Van Helden e L. C. Palm, The history of science in the Netherlands : survey, themes and reference, Brill, 1999, p. 41.
- ↑ (fr) Adrien Baillet, La vie de Monsieur Descartes, Chez Daniel Horthemels, 1691, capítol XIII.
- ↑ (fr) Samuel Silvestre de Sacy, Descartes, Éditions du Seuil, coll. « Écrivains de toujours », 1996, p. 200.
- ↑ (en) Anthony Kenny, The rise of modern philosophy, Oxford University Press, 2006.
- ↑ (fr) Michel Serfati, « Descartes et Schooten, les aventures d’une division difficile », dins Images des mathématiques, CNRS, 2014.
- ↑ (en) Arthur David Smith, Routledge philosophy guidebook to Husserl and the Cartesian meditations, 2003, pp. 12-13.
- ↑ Descartes mandèt la premiera version de sei Meditacions a plusors intellectuaus per obtenir d'avejaires e d'objeccions eventualas. Pasmens, aquelei discussions s'acabèron pas totjorn pas d'acòrdis.
- ↑ (fr) Œuvres philosophiques de Descartes, Notes de l'éditeur, Louis-Aimé Martin, 1838, p. 32.
- ↑ (fr) Collection générale des loix, proclamations, instructions, et autres actes du pouvoir exécutif, t. 16, 1792-1794, « Décrets de la Convention nationale des 2 et 4 octobre 1793 », pp. 103-104.
- ↑ Uei, sièis cranis de Descartes son estats « recensats » (Philippe Comar, Mémoires de mon crâne - René Descartes, Gallimard, 1997).
- ↑ (fr) Michel Blay, Dictionnaire des concepts philosophiques, article « Mathesis », Larousse, 2013.
- ↑ (fr) René Descartes, Règles pour la direction de l'esprit, VIII, X.
- ↑ (fr) René Descartes, Discours de la méthode, II.
- ↑ (fr) René Descartes, Discours de la méthode, XIII e seguentas.
- ↑ (fr) René Descartes, Règles pour la direction de l'esprit, XII.
- ↑ (fr) Paul Mouy, Le Développement de la Physique Cartésienne 1646-1712, Vrin, 1934.
- ↑ (fr) Roger Lefèvre, « Méthode cartésienne et modèle mathématique », dins Lucien Bescond, Modèles et interprétation, Presses Univ. Septentrion, coll. « Philosophie, épistémologie, histoire des sciences », 1978, pp. 105-107.
- ↑ D'efiech, lei coordenadas cartesianas foguèron benlèu utilizadas per Apolloni de Perga tre lo sègle III avC – ò au mens un sistèma de coordenadas vesins. Foguèron utilizadas d'un biais segur per lo matematician francés Nicole Oresme († 1382). Enfin, a l'epòca de Descartes, foguèron egalament descubèrtas d'un biais independent per Pèire de Fermat (que publiquèt pas sa descubèrta).
- ↑ (en) A. Kwan, J. Dudley e E. Lantz, « Who really discovered Snell's law? », Physics World, vol. 15, n° 4, 2002, p. 64.
- ↑ Una conoissença d'aquelei lèis per Kamal al-Din al-Farisi (1267-1320), Ibn Sahl (vèrs 940-1000) e Claudi Ptolemèu (vèrs 100-168) es probabla mai lei tèxtes laissats per aquelei sabents son mens segurs.
- ↑ (fr) René Descartes, Traité du monde et de la lumière, 1664.
- ↑ Aquela importància de la teologia dins la comprenença dau mond explica son ensenhament sistematic durant l'Edat Mejana.
- ↑ (fr) Robert Jean-Dominique, « Descartes, créateur d’un nouveau style métaphysique, Réflexions sur l’introduction du primat de la subjectivité en philosophie première », Revue Philosophique de Louvain, Troisième série, Tòme 60, n° 67, 1962.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Cavaillé, « Dieu trompeur, doctrine des équivoques et athéisme: entre Grégoire de Valence et Descartes », dins G. Canziani, M. Granada e Y.-C. Zarka (dir.), Potentia Dei. L’onnipotenza divina nel pensiero dei secoli XVI e XVII, Franco Angeli, 2000, pp. 317-334.
- ↑ (fr) Emanuela Scribano, Histoire de la preuve ontologique de Descartes à Kant, Seuil, 2002.
- ↑ (fr), René Descartes, Discours de la méthode, p. IV, AT VI, 36 e Méditations métaphysiques, p. V, AT IX-1, 52.
- ↑ (fr) J. M. de Bujanda, Index Librorum prohibitorum, 1600-1966, p. 281.
- ↑ (fr) Henri Massis, La pensée de Barrès, Mercure de France, 1909.