Vejatz lo contengut

Archipèla de Chagas

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

L'archipèla de Chagas (/ˈtʃɑːɡəs, -ɡəs/) o Illas Chagas (ancianament las Bassas de Chagas, e mai tard las illas de l'Òli) es un grop de set atòls comprenent mai de 60 illas dins l'Ocean Indian a unes 500 quilomètres al sud de l'archipèla de las Maldivas.[1] Aquesta cadena d'illas es l'archipèla mai al sud de la crèsta Chagas-Lacadivas, una longa cadena de montanhas sosmarinas dins l''Ocean Indian. Al nòrd son las illas Salamon, las illas Nelson e Peros Banhos. Al sud-oèst son los Tres Fraires, las illas Eagle, las illas Egmont e l'illa Danger. Al sud-èst es l'illa de Diego Garcia, de luènh l'illa mai granda. Totes son d'atòls basses, levat qualques rars illons fòrça pichons, situats a l'entorn de las lagunas.

De 1715 a 1810, las illas Chagas èran una partida de las colonias francesas de l'ocean Indian, administradas per l'illa de França (mai tard nomenada Maurici). Al tractat de París de 1814, França cediguèt l'Illa de França e las illas Chagas al Reialme Unit.[2]

En 1965, lo Reialme Unit separèt l'archipèla de Chagas de Maurici e la metèt dins lo Territòri britanic de l'ocean indian, establit formalament coma un territòri d'otramar del Reialme Unit lo 8 de novembre de 1965.[3]

Las illas Chagas èran l'ostal dels chagassians, un pòble de lenga creòla (varianta dicha borbonesa), fins a que lo Reialme Unit los expulsèt de l'archipèla a la demanda dels Estats Units d'America entre 1967 e 1973 per permetre als Estats Units de bastir la basa de Diego Garcia, que fonciona jos un acòrdi especial permetent una significativa preséncia militara dels EUA. La principala explusion forçada de la populacion de Diego Garcia se debanèt en julhet e setembre de 1971.[4] Dempuèi 1971, sonque l'atòl de Diego Garcia es abitat, e sonque per d'emplegats militars amb de personal civil contractat. Dempuèi son expulsion, los Chagassians foguèron empachats de dintrar dins las illas. En 2025, un acòrdi entre lo Reialme Unit e Maurici prevei la retrocession de l'archipèla a Maurici, amb locacion de Diego Garcia al Reialme Unit per 99 ans, e la possibilitat de retorn dels illencs levat sus aquela darrièra illa que demòra una basa navala americana.

Geografia

[modificar | modificar lo còdi]
L'archipèla de Chagas.
Los atòls amb de zònas de tèrra seca son nomenats en verd.

L'archipèla es a 500 quilomètres al sud de las Maldivas, 1 880 quilomètres a l'èst de las Seichèlas, 1 680 quilomètres al nòrd-èst de l'Illa Rodrigues (Maurici), 2 700 quilomètres a l'oèst de las illas Cocos (Keeling) e 3 400 quilomètres al Nòrd de l'Illa d'Amsterdam.

Las Chagas contenon l'atòl de coralh mai grand del mond, lo Great Chagos Bank, que sosten la mitat de l'airal total dels esculs de bona qualitat dins l'Ocean Indian. En consequéncia, los ecosistèmas dels Chagos son fins ara resistents al Cambiament climatic e a las perturbacions environamentalas.

Atòl/Reef/Bank (nom alternatiu)
tipe Airal (km2) nombre d'illas
 Localizacion
Tèrra Total
0 banc sens nom banc submergit - 3 - 04° 25’ S, 72° 36’ E
1 Colvocoressas Coralh atòl submergit - 10 - 04° 54’ S, 72° 37’ E
2 Banc dels Orators atòl sens vegetacion 0.001 582 1) 04° 55’ S, 72° 20’ E
3 Reef de Blenheim (Baissa Predassa) atòl non vegetat 0.02 37 4 05° 12’ S, 72° 28’ E
4 Benares Shoals escull submergit - 2 05° 15’ S, 71° 40’ E
5 Peros Banhos atòl 9.6 503 32 05° 20’ S, 71° 51’ E
6 Illas Salamon atòl 3.56 36 11 05° 22’ S, 72° 13’ E
7 Banca de la Victòria atòl submergit - 21 - 05° 32’ S, 72° 14’ E
8a Illa Nelson dins lo megaatòl de la Granda Chagas 0.61 12642 1 05° 40’ 53, S° 72’ 18
8b Tres Fraires 0.53 3 06° 09’ S, 71° 31’ E
8c Illas Eagle 3.43 2 06° 12’ S, 71° 19’ E
8d Illa Danger 1.06 1 06° 23’ 00, S° 71’ 14
9 Illas Egmont atòl 4.52 29 7 6° 40’ S, 71° 21’ E
10 Banca de Cauvin atòl submergit - 12 - 06° 46’ S, 72° 22’ E
11 Banc d'Owen banc submergit - 4 - 06° 48’ S, 70° 14’ E
12 Banc de Pitt atòl submergit - 1317 - 07° 04’ S, 71° 21’ E
13 Diego Garcia atòl 32.8 174 42) 07° 19’ S, 72° 25’ E
14 Banc de Ganges atòl submergit - 30 - 07° 23’ S, 70° 58’ E
15 Banc de Wight 3 07° 25’ S, 71° 31’ E
16 Banc del Centurion 25 07° 39’ S, 70° 50’ E
archipèla de Chagas archipèla 56.13 15427 64 04°54' a 07°39'S 70°14' a 72°37' E
1) un nombre de caisses de sable secant
2) illa màger e tres illòts a l'extremitat nòrd
Las Chagos coma Bassas de Chagas al canton superior drech sus una mapa de 1794.

Istòria anciana

[modificar | modificar lo còdi]

Segon la tradicion orala dels maldivians miegjornals, de comerçants e pescadors locals se perdián de temps en temps e s'encalhavan sus las illas de Chagos, e finissián per èsser recatats e tornats a l'ostal. Las illas èra tròp luònh per èsser ocupadas en permanéncia pels maldivians.

Pasmens dins la realitat istorica servissián de basa per d'operacions de pèsca, e de luòc per far secar, fumar o cuèire los peissons abans de tornar a las Maldivas. En mai d'aquò, un archiu de Lisbona se garda una letra del sultan Hassan IX que se ditz "rei de las illas Maldivas e de las sèt illas de Pullobay (Fōlhavahi o las Chagos).

Dins la tradicion maldiviana tot lo grop es conegut coma Fōlhavahi o Hollhavai (dialècte adduana). I a pas de noms separats pels diferents atòls de las Chagas dins la tradicion orala de Maldives. Fayhandheeb es utilizat per las Maldivas lato sensu: segond l'istòria de las Maldivas, l'archipèla de las Maldivas consistís en Mahaldheeb, Suvaadheebu e Feyhandheeb.[5]

Sègle XX

[modificar | modificar lo còdi]
Despacha diplomatica britanica de 1966, signada per D. A. Greenhill. Parla de la deportacion dels chagossians a Maurici amb paraulas racistas: "Malurosament amb los aucèls van unes Tarzans e Divendres de las originas escuras de mandar a Maurici. Nos cal èsser implacables".

Lo 31 d'agost de 1903 l'archipèla de Chagas foguèt administrativament separada de las Seichèlas e restacada a Maurici.

Abans de donar l'independéncia a Maurici, lo Reialme Unit decidiguèt unilateralament de ne destacar las Chagas e de pagar una "compensacion" de 3 millions de liuras. Las Chagas foguèron restacadas a un Territòri britanic de l'ocean indian que tanben li restaquèron d'illas alonhadas de las Seichelas.

Lo 30 de decembre de 1966, los Estats Units e lo Reialme Unit signèron un acòrdi que permetiá a las Fòrças Armadas dels Estats Units d'America d'utilizar quina que siá illa del Territòri per de fins a la defensa pendent 50 ans, fins a decembre de 2016, seguit per una prolongacion opcionala de 20 ans (fins a 2036) que las doas partidas devián acceptar en decembre de 2014.[6] A partir de 2010, sonque l'atòl de Diego Garcia foguèt transformat en una facilitat militara.

En 1967 lo Govèrn britanic crompèt totes los actius e las proprietats de la Chagos Agalega Company, que possedissiá totas las illas del Territòri, per 660 000 liuras (mai de 13 milions de liuras actualas) e los administrèt coma una entrepresa governamentala en esperant lo finançament dels EUA de sas installacions prepausadas, amb un objectiu intermediari de pagar las despensas administrativas del territòri novèl.[7][8][9] Las plantacions, jos lor proprietat privada precedenta e jos administracion governamentala, se revelèron de contunh non rentables a causa de l'introduccion d'òlis e lubricants novèls dins lo mercat internacional e l'establiment de vastas plantacions de cocotas en Indonèsia e a las Filipinas.

Entre 1967 e 1973, la populacion foguèt deportada per la fòrça de las illas e transferida a Maurici e las Seichèlas per far plaça a una basa militara comuna entre los Estats Units e lo Reialme Unit a Diego Garcia. En març de 1971, los batalhons de construccion de la marina dels Estats Units (los seabees) arribèron a Diego Garcia per començar la construccion de l'Estacion de Comunicacions e un aeròdrom. Per satisfar los tèrmes d'un acòrdi entre lo Reialme Unit e los Estats Units d'America per una illa desabitada, la plantacion de Diego Garcia foguèt tancada en octobre de la meteissa annada.[10]

Los trabalhadors de la plantacion e lors familhas foguèron d'en primièr deportats a las plantacions dels atòls de Peros Banhos e Salomon dins lo grop. Aqueles qu'o demandèron foguèron transportats a las Seichèlas o a Maurici. En 1972, lo Reialme Unit tanquèt las darrièras plantacions de l'archipèla e deportèt los ilencs. Lo govèrn de Maurici refusèt d'acceptar aqueles autres desplaçats de l'illa sens pagament e en 1973, lo Reialme Unit acceptèt e lor donèt 650 000 liuras.[11]

2000-uòi

[modificar | modificar lo còdi]

Lo 26 de julhet de 2010, la Republica de las Maldivas se presentèt a la Comission sus las Limitas de la plataforma continentala, en acòrdi amb l'Article 76, paragraf 8, de la Convencion de las Nacions Unidas sus la Lei de la Mar, d'informacions sus las limitas de la plataforma continent al delà de 200 milas marinas (370 km) de las linhas de basa a partir de que la largor de la mar territoriala es mesurada.[12]

Lo 1èr d'abril de 2010, lo govèrn britanic anoncièt l'establiment de l'airal protegit de Chaga coma la Resèrva marina mai granda del mond. Amb 640000 km², es mai grand que França e l'estat american de Califòrnia. Doblèt la superfícia totala de las zonas environamentalas protegidas dins lo mond.[13] Lo 18 de març de 2015, la Cort Permanenta d'Arbitratge decidiguèt a l'unanimitat que l'airal protegit marin (MPA) que lo Reialme Unit declarèt a l'entorn de l'Archipèla de Chagos en abril de 2010 violava lo drech internacional. Lo primièr ministre de Maurici, Anerood Jugnauth, soslinhèt qu'èra lo primièr còp que la conducha del Reialme Unit al subjècte de l'archipèla de Chagas èra considerada e condamnada per un tribunal.[14][15]

En 2014, un estudi de viabilitat per la reïnstallacion dels chagossians foguèt realizat pel compte de Govèrn del Reialme Unit per de consultants de KPMG.

Lo reïnstallacion a granda escala (1.500 personas), a l'escala mejana (500 personas), e un esquèma pilòt (150 personas) foguèron prepausadas. Diego Garcia èra un luòc preferit a causa de l'infrastructura existenta, amb l'illa del Canton e Boddam coma autres sites candidats provisòris.

Los Chagossians exprimiguèron una fòrta preferéncia per una reïnstallacion permanenta, e pas per de visitas temporàrias. Insistiguèron sul besonh d'un nivèl de vida modèrne, de la conservacion de l'environament, e de l'accès a l'educacion e a la santat del nivèl del Reialme Unit.

Las opcions d'emplec pòdon inclure lo torisme, la pesca, e la susvelhança de l'environament. Lo torisme de luxe e l'ecotorisme èran vistes coma de generators potencials de revengut.

Disputa de sobeiranetat

[modificar | modificar lo còdi]

Lo 14 de febrièr de 2022, una delegacion de Maurici, amb l'ambaissador maurician a l'ONU, arborèt la bandièra mauriciana sus l'atòl de Peros Banhos. Se faguèt dins lo contèxte d'una enquèsta scientifica mas foguèt considerat coma un escomesa formala a la sobeiranetat britanica sus las Chagas.[16]

Lo 3 d'octobre de 2024, lo govèrn del Reialme Unit faguèt una declaracion comuna amb lo govèrn de Maurici qu'avián negociat per la sobeiranetat de las illas Chagas après dos ans de negociacion alara que permeton encara lo foncionament de la basa militara americana a Diego Garcia, en exclusissent atal lo drech de retorn dels Chagossians a aquela illa especifica. Los chagossians que vivon al Reialme Unit critiquèron l'acòrdi per aver pas inclusit los chagossians dins la presa de decision.[17] e exprimiguèt sa preocupacion que lors interesses pòdon pas èsser completament salvaguardats jos l'administracion mauriciana. Pasmens, fòrça chagossians, coma los de Maurici, sostenon la sobeiranetat mauriciana. Lo Chagos Refugees Group, l'organizacion d'advocacia mai granda de Chagos, foguèt una votz de tria per aquela posicion. Son líder, Olivier Bancoult, descriguèt la decision del Reialme Unit de tornar l'archipèla de Chagas a Maurici e permetre als chagassians de tornar s'installar dins las illas exterioras coma un pas significatiu e una reconeissença de las injustícias passadas.[18][19] Lo meteis jorn, l'ancian president maldivian Mohamed Nasheed declarèt que la decision de donar las illas Chagos a Maurici, malgrat las revendicacions de las Maldivas, èra inacceptabla.[20] Lo 6 d'octobre de 2024, lo Partit Democrats partit democrata exprimiguèt sa preocupacion que l'administracion del president de las Maldivas Mohamed Muizzu aviá pas fach d'esfòrces per afirmar la revendicacion de las Maldivas sus l'Archipèla de Chagos, coma prometèt dins la promesa presidenciala.[21] En Decembre de 2024, Muizzu envièt una letra oficiala al Reialme Unit, que diguèt qu'afirmèt la fòrta reclamacion istorica de las Maldivas a l'archipèla, pasmens se lo tèxte especific de la letra foguèt pas publicat.

L'acòrdi foguèt suspendut après l'eleccion presidenciala dels Estats Units de 2024 per permetre la presa en compte per na nòva administracion americana. Lo 27 de febrièr de 2025, dins una discussion a Washington amb Keir Starmer, Donald Trump declarèt qu'èra dispausat a sosténer l'acòrdi per transferir la sobeiranetat de las illas Chagas a Maurici.[22] En abril, Trump signèt l'acòrdi.

Lo 22 de mai de 2025 lo Primièr Ministre del Reialme Unit Keir Starmer signèt un acòrdi formal sul transferiment de la sobeiranetat de las Illas Chagas a Maurici.

Segon los tèrmes de l'acòrdi, l'atòl estrategic de Diego Garcia e los sieus environs de 39 quilomètres son lèu logats al Reialme Unit. Aqueste arranjament permet l'operacion de contunh de la basa comuna del Reialme Unit e dels Estats Units sus l'illa pendent 99 ans, amb una extension addicionala de 40 ans e un drech de primièr refús.

Maurici recebrà del Reialme Unit un loguièr annadièr de 165 milions de liuras pendent las primièras tres annadas, puèi de 120 milions de liuras cada an pendent las detz annadas seguentas. Après, lo pagament annal de 120 milions de liuras serà ajustat en foncion de l'inflacion.[23]

Pòble e lenga

[modificar | modificar lo còdi]
Un chagassian fotografiat en 1971

Los chagassians

[modificar | modificar lo còdi]

Los abitants son coneguts coma los Ilois (un mot creòl per 'illencs') e èran unes 1000. Èran d'origina mixta africana, indiana del sud, portuguesa, anglesa, francesa e malaisa e vivián de vidas fòrça simplas e espartanas dins lor archipèla isolat trabalhant dins las plantacions de coco e sucre, o dins la pesca e las pichonas industrias textilas. Pauc de rèstes de lor cultura demorèron, pasmens lor lenga es encara parlada per unes de lors descendents a Maurici.

Los Ilois qu'abitavan las illas foguèron deportats per la fòrça pels govèrns dels EUA e britanics a la fin dels ans 1960 e començament dels ans 1970 - fasent de biais eficaç las illas una basa militara.  Alara que d'unes abitants de l'illa avián demandat lo retorn de lors ancians ostals e lor drech de retorn foguèt reconegut per l'Assemblada Generala de las Nacions Unidas, la Cort Internacionala de Justícia, e lo Tribunal Internacional pel Drech de la Mar, los sistèmas juridics dels EUA e del Reialme Unit refusèron d'adherir a aquestas decisions, daissant los Chagossians en exili.[24]

Referéncias

[modificar | modificar lo còdi]
  1. ↑ .
  2. ↑ .
  3. ↑ .
  4. ↑ .
  5. ↑ Romero-Frias, Xavier, The Maldive Islanders, A Study of the Popular Culture of an Ancient Ocean Kingdom. Barcelona, 1999, ISBN: 84-7254-801-5. Chapter 1 "A Seafaring Nation", p. 19.
  6. ↑  [1]. 
  7. ↑  [2]. ISBN 978-90-04-20260-3. 
  8. ↑  [3]. ISBN 978-1-78225-474-4. 
  9. ↑  [4]. ISBN 978-1-4008-3850-9. 
  10. ↑  [5]. 
  11. ↑  [6]. ISBN 978-1-84779-789-6. 
  12. ↑ .
  13. ↑ .
  14. ↑ .
  15. ↑ .
  16. ↑ (en anglés).
  17. ↑ .
  18. ↑ .
  19. ↑ .
  20. ↑ (en anglés).
  21. ↑ (en anglés).
  22. ↑ .
  23. ↑ (en anglés).
  24. ↑ .
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Archipèla_de_Chagas&oldid=2472828 »