Sègle XIV
Istòria[modificar | modificar la font]
1296-1302 : aprofichant lei problemas de l'Empèri Bizantin, Venècia ataquèt Constantinòble. Se turtèt a una resisténcia acarnada fins a 1299 car Gènoa mandèt d'ajuda ai Bizantins. Pasmens, après aquela data, la flòta bizantina poguèt pas s'opausar a son adversari e Constantinòble deguèt pagar una importanta indemnitat e cedir plusors illas.
1302 : en Anatolia, abandon de Magnèsia per lei Bizantins. Aquela desfacha empediguèt desenant lei Bizantins de protegir lei zònas ruralas anatolianas, çò qu'entraïna la fugida de miliers de païsans dins lei regions europèas de l'Empèri.
1302 : sensa eiretier, Ivan de Pereslavl leguèt son territòri a Danièl de Moscòu entraïnant un agrandiment important dau Principat de Moscòu.
1303 : destruccion d'una partida de Constantinòble per un tèrratrem. Aquò permetèt a l'emperaire Andronic II de restaurar lo patriarca Atanasi Ièr qu'èra partisan d'una politica anti-corrupcion dura au sen dau clergat ortodòx.
1303 : mòrt dau prince Danièl de Moscòu que foguèt remplaçat per fiu Iuri III.
1304-1305 : engatjament de la companhiá catalana per lei Bizantins. Fòrça eficaç, aquelei mercenaris comencèron una campanha còntra lei Turcs en Anatolia que deguèron se retirar dins lei Monts Taurus. Pasmens, lei relacions marridas entre Grècs e Catalans entraïnèron una revòuta dei mercenaris (→ 1307) e lei Turcs reconquistèron lei territòris perduts.
1306 : mandadís d'una importanta ambaissada en Euròpa per lo negus Wedem Arad (1299-1314). Son objectiu es desconegut mai èra probablament liat a l'establiment de relacions militaras per se defendre còntra leis estats musulmans dau sud-èst de la Mar Mediterranèa. La mission anèt au mens en Roma e en Avinhon mai sei resultats son pas coneguts. Foguèt benlèu a l'origina de la legenda europèa dau Prèire Joan.
1307 : revirada d'una ataca de la companhiá catalana còntra Constantinòble. Pasmens, lei mercenaris pilhèron Tràcia e se dirigiguèron vèrs lei regions europèas de l'Empèri.
1308 : après la retirada de la companhiá catalana, conquista de l'illa d'Imrali en Mar de Marmara per lei Turcs Otomans. I fondèron una basa navala que li permetèt de blocar lei liasons bizantinas entre Euròpa e Asia.
1309 : en Majapahit, mòrt dau rèi Raden Vijaya que foguèt remplaçat per fiu Jayanegara.
1312 : ajudadas per lei Sèrbes, lei tropas bizantinas capitèron de reconquistar Callípolis.
1312 : refús dau rèi Karanbas de contuniar lo pagament dau tribut ais Egipcians previst per lo tractat de 652 renovelat en 1286. Aquò entraïnèt una expedicion militara dei Mamelocs que conquistèron lo Reiaume. Placèron a sa tèsta un prince de la dinastia reiala qu'èra convertit a l'islam, Sayf al-Din Abdullah Barshambu.
1314 : mòrt dau negus Wedem Arad que foguèt remplaçat per son fiu Amda Seyon Ièr.
1315-1317 : en França, famina grèva que tuèt probablament de centenaus de miliers d'abitants.
1316 : en Majapahit, revòuta dau generau Nambi que foguèt reprimida per lei fòrças reialas.
1317 : en Makuria, decision dau rèi Sayf al-Din Abdullah Barshambu de transformar la catedrala principala de Dongola en mosqueta. Aquò fasiá partida de la politica d'islamizacion dau Reiaume començada per lo rèi dempuei lo començament de son rèine en 1312. Pasmens, se turtèt a la majoritat crestiana de sa populacion e una guèrra civila comencèt entre crestians e musulmans. Entraïnèt lo declin dau Reiaume que foguèt d'ara endavant gaire mencionat dins lei cronicas.
1318 : aprofichant una crisi de succession dins lo Despotat d'Epira, l'Empèri Bizantin capitèt de conquistar lo sud de la region.
1319: en Majapahit, novèla revòuta militara menada per lo generau Kuti. Pasmens, sensa sostèn popular e aristocratic, foguèt aisament reprimida per lo ministre Gajah Mada.
1320-1322 : en Anatolia, presa d'Esmirna per lei Turcs d'Aydin. Dins la capitala imperiala, la volontat de l'emperaire Andronic II d'escartar lo futur Andronic III Paleòleg de la sucession entraïnèt una importanta revòuta. La guèrra civila agravèt lo declin bizantin e s'acabèt per un acòrdi precari : Andronic II gardèt la direccion de l'Estat e lo prince Andronic foguèt cargat de la defensa dei frontieras (→ 1328).
1320 : en Etiopia, revòuta de Yabika-Egzi dins la region de Tigre. Sostenguda per lo monastèri de Debra-Libanos de Ham, l'insureccion foguèt vencuda per l'armada reiala. Debra-Libanos tombèt en desgràcia, çò que favorizèt lo desvolopament dau monastèri de Debre Damo.
1323 : començament d'una lònga guèrra entre Aragon e Pisa per lo contraròtle de Sardenha.
1324 : represa de la vila anatoliana de Filadèlfia per lo generau bizantin Philanthropenos.
v. 1325 : dins la region dau lac Patzcuaro, organizacion d'un estat poderós per un senhor locau dich Taríacuri a l'entorn dei vilas d'Ihuatzio, de Tzintzuntzan e de Pátzcuaro (que venguèt sa capitala). Aquò foguèt a l'origina dau Reiaume Tarasc que venguèt una poissança importanta de Mesoamerica.
1325 : assassinat dau prince Iuri III de Moscòu a l'iniciativa de Dimitri II de Vladimir. Ivan Ièr venguèt prince de Moscòu.
1326 : presa de la vila anatoliana de Bursa per lei Turcs Otomans. La ciutat, situada a mens de 100 km de Constantinòble, venguèt la capitala novèla de la dinastia turc.
1328 : dins l'Empèri Bizantin, reversament de l'emperaire Andronic II per son felen, que venguèt emperaire sota lo nom d'Andronic III, après una brèva guèrra civila.
1328 : dins lei regions russas, lo prince Ivan de Moscòu obtenguèt lo títol de prince de Vladimir e lo drech de collectar l'impòst de part dau khan de l'Òrda d'Aur. Aquò foguèt una etapa importanta dins l'emergéncia de la poissança de Moscòu en Russia.
1328 : après quauqueis annadas de tensions entraïnadas per la represa dei persecucions còntra lei còptes per lei Mamelocs d'Egipte, lo poder egipcian capitèt d'organizar una coalicion larga centrada sus lo Sultanat d'Ifat per atacar Etiopia. Pasmens, la repòsta dau negus Amda Seyon Ièr (1314-1344) foguèt pus rapida e sei tropas conquistèron aisament Ifat e Fatajar. Per assegurar son contraròtle sus la region, Amba Seyon remplacèt lo sultan Haqq-ed-Din per son fraire Sabr-ed-Din que reconoguèt la senhoriá etiopiana.
1328 : assassinat dau rèi Jayanegara de Majapahit siá en causa d'una venjança de son mètge siá en causa d'un complòt de Gajah Mada. Foguèt remplaçat per sa sòrre Tribhuwana Wijayatunggadewi, sostenguda per Gajah Mada que venguèt premier ministre.
1329 : en Anatolia, darriera temptativa bizantina per reconquistar sei províncias asiaticas. Dins aquò, l'emperaire Andronic III foguèt batut per leis Otomans a la batalha de Pelekanon e obligat de pagar un tribut per gardar lo rèsta de sei territòris orientaus (→ 1331).
1329 : per demenir la corrupcion, importanta reforma judiciària dins l'Empèri Bizantin amb la creacion d'una cort suprèma dicha « Jutges Universaus dei Romans ».
1330 : gràcias a una tiera de succès militars, lei Bizantins capitèron d'impausar un tractat de patz ai Bulgars e d'estabilizar sa frontiera septentrionala.
1331 : en despiech de l'acòrdi signat en 1329, leis Turcs Otomans aprofichèron lei trèbols intèrnes bizantins per conquistar Nicèa e i installar sa capitala.
1332-1334 : en Grècia, tiera de guèrras caoticas implicant lei Bizantins, lei Sèrbes e divèrsei principats locaus. Lei Bizantins capitèron d'ocupar Tessalia e lei Sèrbes una partida importanta de Macedònia.
1334 : en Polonha, adopcion d'una politica d'encoratjament a l'installacion dei josieus d'Euròpa per lo rèi Casimir III. L'objectiu èra de desvolopar l'economia dau reiaume e, en causa de la multiplicacion dei mesuras ostilas ai Josieus dins la màger part dau continent, aguèt un succès important. Foguèt ansin a l'origina dei comunautats josievas de Polonha que demorèron dins lo país fins au genocidi nazi deis ans 1940.
1335 : après sa victòria de 1328 e la vassalizacion dau Sultanat d'Ifat, lo negus Amda Seyon Ièr (1314-1344) deguèt reprimir una revòuta organizada per lo sultan Sabr-ed-Din, plaçat au poder per lo negus en 1328, e gropant Ifat, Hadya, Dauro e lei Agao dau lac Tana. Coma en 1328, Amda Seyon Ièr aprofichèt la velocitat de sei tropas per atacar lo premier e ravatgar lo territòri de seis adversaris que foguèron rapidament obligats de se sometre. Sabr-ed-Din foguèt remplaçat per son fraire Gamal ed-Din que reconoguèt la senhoriá etiopiana. Pasmens, coma sei predecessors, assaièt rapidament de se liberar d'aquela tutèla.
1335 : mòrt d'Abu Saïd Bahadur (30 de novembre) e disparicion de l'Ilkhanat que foguèt partejat entre divèrsei senhors locaus.
1336 : aprofichant lei trèbols politics eissits de la fragmentacion de l'Ilkhanat, un grop de Turcomans nomadas formèt la federacion tribala dau Moton Negre.
1337 : revòuta novèla en Flandra còntra leis interés francés. Sostenguda per leis Anglés, entraïnèt una crisi grèva entre França e Anglatèrra. D'efiech, lo rèi Felip VI de França jutjèt Edoard III d'Anglatèrra copable de felonia e decidèt de sasir Guiana. De son caire, Edoard decidèt de revendicar lo corona de França. Aquò marquèt lo començament de la lònga guèrra de Cent Ans.
1337 : presa de Nicomèdia, darriera vila importanta tenguda per lei Bizantins en Asia, per lei Turcs Otomans. En revènge, en Euròpa, lei tropas de l'emperaire Andronic III capitèron de conquistar lo Despotat d'Epira.
1337 : dins la region d'Etiopia, organizacion campanhas d'evangelizacion dei pòbles vesins d'Etiopia, especialament en Choa e Godjam, per l'abuna Yabub.
1338 : en Russia, presa de contraròtle de la vila de Belozero per lo prince de Moscòu. Aquò permetèt a la ciutat d'estendre son influéncia vèrs lo nòrd.
1340 : reconquista de Focèa, tenguda per un corsari genoés, per lei Bizantins (ajudats per lei Turcs).
1340 : destruccion d'una importanta flòta francesa (170 naviris perduts sus 190) a la batalha de la Resclausa. Aqueu resultat permetèt ais Anglés de desbarcar liurament sus lo continent per i menar d'incursions.
1341-1347 : mòrt de l'emperaire bizantin Andronic III. Aquò entraïnèt una guèrra civila entre Joan VI Cantacuzèn, regent autoproclamat de l'emperaire Joan V Paleòleg (un enfant de 9 ans), e una coalicion gropant l'imperatritz, lo patriarca e divèrsei senhors e generaus. S'acabèt per una victòria dei partisans de Joan VI mai afebliguèt grèvament l'Empèri car lei Sèrbes aprofichèron la situacion per conquistar la mitat dei províncias europèas de Constantinòble.
1343 : en Venècia, creacion de la premiera comission de santat publica.
1343 : en Insulíndia, conquista de Pejeng, de Dalem Bedahulu e de l'illa de Bali per lei tropas de Majapahit.
1344 : mòrt dau negus Amda Seyon Ièr qu'aviá acomençat l'estructuracion de l'estat etiopian amb la redaccion dau Kabra Nagast, epopèia literària depintant leis originas mitologicas de la dinastia salomoniana, e amb l'adopcion d'una regla de succession clara (institucion de la Montanha dei Rèis) permetent de defugir una guèrra entre pretendents. Foguèt remplaçat per son fiu Newaya Krestos.
1346-1347 : en França, desfacha importanta de l'armada reiala còntra leis Anglés a la batalha de Crécy (26 d'aost de 1346). Aquò permetèt au rèi Edoard III d'Anglatèrra de conquistar lo pòrt de Calais.
1347 : arribada de la Pèsta Negra dins lo pòrt de Marselha.
1347 : en Insulíndia, començament d'una tiera de campanhas menadas per Adityawarman, cosin de la rèina Tribhuwana Wijayatunggadewi, dins l'illa de Sumatra. I conquistèt plusors vilas importantas, compres Srivijaya, e foguèt nomat uparaja (« vice-rèi ») de l'illa. Aquò permetèt d'estendre la zòna d'influéncia de Mahajapit en direccion de l'importanta region comerciala deis Estrechs.
1348 : creacion de l'Universitat de Praga, premiera institucion d'aqueu tipe en Euròpa.
v. 1350 : mòrt dau sobeiran Taríacuri, fondator dau Reiaume Tarasc vèrs 1325. Sei successors contunièron sa politica de renfòrçament de l'estat e d'expansion militara en direccion dau lac Cuitzeo.
1350 : en Asia dau Sud-Èst, mòrt de la rèina Tribhuwana Wijayatunggadewi de Majapahit. Foguèt remplaçada per son fiu Rajasanagara. Lo sobeiran novèu gardèt Gajah Mada coma premier ministre e contunièt la politica de sa maire.
1351-1354 : guèrra civila novèla dins l'Empèri Bizantin entre leis emperaires Joan V Paleòleg e Joan VI Cantacuzèn. S'acabèt amb lo retirament negociat dau segond que venguèt monge. Aprofichant aqueu conflicte, leis Otmans ocupèron la riba occidentala dei Dardanèls e passèron ansin en Euròpa.
1352 : difusion de la Pèsta Negra dins lei vilas principalas de Russia (Moscòu, [(Novgorod]], Pskov...). Dins lei cas pus grèus, la malautiá i tuèt dos tèrç deis abitants avans la fin de l'annada.
1352 : crisi diplomatica novèla entre Etiopia e lei Mamelocs d'Egipte amb l'arrestacion dau patriarca d'Alexàndria. Lo negus Newaya Krestos ordonèt l'arrestacion e la conversion fòrçada dei marchands musulmans presents sus son territòri e reüniguèt una armada per atacar lo sud d'Egipte. Lei Mamelocs preferiguèron cedir e liberèron lo patriarca que foguèt cargat de mandar una ambaissada au negus.
1353 : mòrt dau Grand Prince Simeon de Moscòu (victima de la pèsta) que foguèt remplaçat per son fraire Ivan II. Dins lei fachs, lo metropolita Alexis assegurèt una partida importanta dau poder.
1356 : batalha de Peitieus entre Francés e Anglés. Lei Francés i foguèron tornarmai durament batuts amb la mòrt de plusors miliers de chivaliers e la captura dau rèi Joan II.
1357 : en Insulíndia, complòt organizat per lo ministre Gajah Mada de Majapahit per afeblir lo reiaume de Sunda. Aprofichant la preséncia d'una ambaissada menada per lo rèi Linggabuanawisesa, metèt en plaça una provocacion diplomatica que s'acabèt per lo chaple de la mission diplomatica. Pasmens, maugrat la pèrda de son cap, Sunda refusèt de se sometre.
1364 : en França, mòrt dau rèi Joan II que foguèt remplaçat per son fiu Carles V. Dirigidas per Bertrand du Guesclin, lei tropas francesas destruguèron una armada anglonavaresa a la batalha de Cocherel (16 de mai). Aquò permetèt au rèi novèu d'estabilizar son poder.
1364 : creacion de l'Universitat Jagellon de Cracòvia per lo rèi Casimir III. Es la segonda universitat vertadiera d'Euròpa après aquela de Praga fondada en 1348.
1366 : reconquista bizantina de Gallípoli.
1369 : installacion de Tamburlan dins la vila de Samarcanda.
1370 : en Polonha, mòrt dau rèi Casimir III. Foguèt remplaçat Loís d'Anjau qu'èra egalament rèi d'Ongria. Lei dos reiaumes demorèron ansin dirigits segon una union personala fins a 1382.
1371 : importanta desfacha sèrba còntra leis Otomans lòng dau riu Maritsa. Aprofichant la situacion, lei Bizantins reconquistèron Serres.
1372 : en Etiopia, mòrt dau negus Newaya Krestos que foguèt remplaçat per son fiu Newaya Maryam.
1372-1373 : en Asia Centrala, victòria de Tamburlan còntra Kharezm dins una guèrra per lo contraròtle de Khiva e de Kath[1].
1374 : afeblit, l'emperaire bizantin Joan V Palèoleg acceptèt la senhoriá dei Turcs Otomans.
v. 1375 : començament dau rèine dau tlatoani Acamapichtli, premier sobeiran astèc istoricament identificat. Probablament d'origina toltèca, venguèt lo senhor de la vila de Tenochtitlan.
1375-1376 : en Asia Centrala, victòria parciala de Tamburlan còntra lo cap tribau Kamar al-Din. Aquò li permetèt de ganhar un prestigi important. Pasmens, Kamar al-Din aviá gardat de fòrças e sei fidèus demorèron una menaça lòng de la frontiera nòrd-èst dau domeni timurida fins a la mòrt de Tamburlan[2].
1376 : assaiant d'obtenir l'aliança de Republica de Venècia, l'emperaire Joan V Palèoleg foguèt arrestat per leis Otomans e lei Genoés. Foguèt remplaçat per Andronic IV Paleòleg que deguèt cedir l'illa de Tenedos ai Genoès e Gallípoli ais Otomans. Maucontents, lei Venecians declarèron la guèrra a Constantinòble (→ 1379).
1376 : crisi diplomatica grèva entre Tamburlan e lo Khanat de l'Òrda Blanca après un raprochament entre Tamburlan e lo cap mongòl Toktamich, un descendent de Gengis Khan qu'èra pretendent au khanat d'aquelei tribüs[3].
1379-1381 : crisi militara a l'entorn de Constantinòble amb la conquista de Tenedos per Venècia. Aquò entraïnèt una guèrra civila au sen de l'Empèri Bizantin que s'acabèt amb lo restabliment de l'emperaire Joan V Palèoleg. Durant aqueleis eveniments, la vila de Filadèlfia foguèt cedida ais Otomans. Leis abitants refusèron entraïnant lo començament d'un lòng sètge.
1381-1382 : conquista de Yunnan per lei tropas Ming que laissèron una importanta garnison dins la region.
.svg){kind=small}
1382-1387 : guèrra de succession en Provença entre lei partisans de la rèina Joana e de Carles III de Duràs (gropats a l'entorn d'Ais) e aquelei de Loís d'Anjau (sostenguts par Marselha). S'acabèt per lo succès de l'Ostau d'Anjau que prenguèt possession dau Comtat de Provença. Refusant aqueu resultat, Niça quitèt Provença e integrèt Sàvoia.
1382 : rompedura de l'union personala ongropolonesa après la mòrt de Loís d'Anjau. Foguèt remplaçat per sa filha ainada, Maria, en Ongria e per sa filha cadeta, Edvija, en Polonha.
1383-1387 : sètge e presa de Tessalonica per lei Turcs Otomans (→ 1403).
1385 : maridatge entre Edvija de Polonha e lo grand-duc de Lituània Jogaila que prenguèt lo nom de Ladislau II Jagellon. Aquò marquèt lo raprochament entre Polonha e Lituània, especialament per contrar la menaça dei Chivaliers Teutonics.
1386 : campanha etiopiana còntra lo Sultanat d'Ifat que sei tropas foguèron esquichadas. La màger part dau Sultanat foguèt ocupat e ravatjat per lei fòrças dau negus Dawit Ièr (1382-1413). Pasmens, lo sultan Saad ed-Din II capitèt de se retirar dins lo pòrt de Zeila onte resistèt fins a 1415.
.png)
1389 : dins lei Balcans, batalha de Kosovo Polje entre leis armadas otomanas de Murad Ièr e sèrbas de Lazar Hrebeljanović e de Tvrtko Ièr. Fòrça saunosa, s'acabèt per una victòria militara turca mai la mòrt de Murad Ièr empediguèt leis Otomans d'aprofichar son succès. Après la signatura d'una trèva, una guèrra civila de succession permetèt a Bajazet Ièr de prendre lo poder.
1389 : en Majapahit, mòrt dau rèi Rajasanagara que foguèt remplaçat per son nebòt Wikramawardhana. Sa disparicion marca lo començament dau declin dau reiaume.
1391 : mòrt de l'emperaire Joan V Paleòleg que son rèine es considerat coma una catastròfa per l'Empèri Bizantin qu'aviá perdut son independéncia e la màger part de son territòri. Son fiu Manual II Paleòleg li succediguèt.
1394 : rompedura entre Manual II Paleòleg e Bajazet Ièr. Aquò marquèt la restauracion de l'independéncia bizantina mai entraïnèt un sètge de la vila per lei Turcs. Pasmens, la vila resistiguèt gràcias a sei fortificacions (→ 1396 e 1402).
1396 : revirada d'una Crosada organizada per liberar Constantinòble (batalha de Nicòpolis).
1397-1399 : epidemia de pèsta dins la region d'Arle.
1398 : conquista de Delhi per lei tropas de Tamburlan. Aquò entraïnèt la vassalizacion dau sultanat e un periòde de caòs dins lo nòrd-oèst de la Peninsula Indiana.
1399 : en Polonha, mòrt d'Edvija de Polonha. Son marit, Ladislau II Jagellon, foguèt elegit rèi de Polonha per l'aristocracia per la remplaçar. Aquò foguèt una etapa importanta de la formacion de l'Union entre Polonha e Lituània
Cultura[modificar | modificar la font]
1320 : data supausada de la publicacion dau Kebra Nagast — que sa redaccion aviá probablament començat vèrs 1314 — que venguèt una basa de la legitimitat de la dinastia salomoniana d'Etiopia. D'efiech, l'obratge es una epopèia que depintèt leis originas mitologicas revendicadas per la dinastia que seriá eissida dau rèi ebrieu Salomon.
1345 : acabament dei trabalhs principaus de la bastida de la Catedrala de Nòstra Dama de París. Presentant d'estiles gotics variats en causa de sa lònga construccion començada en 1163, lo bastiment foguèt classat Monument Istoric en 1862 e Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1991.
1347 : fin de la bastida de la Basilica Santa Maria de Cracòvia. D'estile gotic, lo bastiment venguèt la glèisa principala de la capitala polonesa e foguèt a cha pauc completat per d'ajusts d'estiles gotic e Renaissença fins ai sègles XV-XVI.
1365 : trabalhs importants d'agrandiment dau Sanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali a l'iniciativa dau sultan jalayírida Uways ibn Hasan Jalayiri. Lo dòme e lei muralhas dau bastiment principau foguèron restaurats e l'encencha enviroutant la mosqueta foguèt bastida.
1365 : acabament de l'escritura dau Nagarakertagama qu'es l'òbra de Mpu Prapanca. Es un elògi dau rèi Hayam Wuruk de Majapahit e una òbra majora de la literatura javanesa d'avans lo sègle XV.
Sciéncias e tecnicas[modificar | modificar la font]
1304 : data d'escritura dau document pus ancian escrich en arabi que menciona e depinta l'utilizacion d'un canon.
1312 : publicacion per lo mètge francés Henri de Mondeville (1260-1320) d'un obratge dich Cirurgia sus lei tractaments e l'anatomia. Premiera òbra medicala en francés, aqueu libre aguèt un succès important e una lònga influéncia.
1315 : realizacion d'una disseccion publica a Bolonha per lo mètge italian Mondino dei Luzzi. Aquò suscitèt un interès important per l'anatomia en Euròpa.
1319 : premiera utilizacion d'un canon sus lo continent europèu.
1330 : per lo premier còp en Euròpa dempuei la fin de l'Antiquitat, un sabent, lo bizantin Nicèfor Gregoras, capitèt de calcular d'un biais precís un eclipsi solara totala (16 de julhet)[4].
1345 : mencion de l'utilizacion de molins de vent en Olanda per accelerar l'assecament de tèrras.
1348 : resolucion d'equacions liadas au desplaçament de còrs aguent una velocitat uniforma per lo sabent anglés Richard Swineshead. Aquò foguèt publicat dins una tiera de tractats dichs Liber calculationum (« Libres de calcul » en occitan).
1357 : en França, redescubèrta de la teoria de l'impetus per lo prèire francés Jean Buridan (vèrs 1295/1300 -1358). Basat sus l'estudi dau git d'un objècte, postulava la transmission de la fòrça dau gitaire a l'objècte per explicar la perseguida dau movement après la rompedura dau movement e avans son aplant per la resisténcia de l'èr. De mai, Buridan postulava que la quantitat d'impetus transmesa foguèsse despendenta de la massa de l'objècte. Ansin, un objècte leugier aviá una velocitat de desplaçament pus febla qu'un objècte pesuc.
1363 : acabament de l'escritura de Chirurgia Magna (« Granda Cirurgia » en occitan) , obratge dau cirurgian occitan Gui de Chaulhac (vèrs 1298 - 1368). Devesit entre una partida teorica e una partida practica, aqueu tractat depintava de tecnicas d'anestesia, d'operacions cirurgicalas e divèrsei malautiás. Venguèt lo classic de la medecina medievala.
1369 : acabament de la redaccion dei Memòrias per l'emperaire Joan VI Cantacuzèn. Aqueu trabalh fa partida dei darriereis òbras majoras dau corrent istoriografic de la literatura bizantina.
1370 : invencion d'un tipe novèu de seringa per lo mètge anglés John Arderne.
1377 : premiera utilizacion eficaça d'un canon sus un prat batalhier en Euròpa.
1377 : formulacion de l'ipotèsi d'una rotacion de la Tèrra a l'entorn de son axe per l'evesque e erudit francés Nicole Oresme. Pasmens, son autor trobèt ges de solucion per verificar son idèa.
1377 : premiera adopcion de lèis de quarantena per la Republica de Ragusa per s'aparar còntra lo risc d'epidemia liat au comèrci maritim (→ 1383).
1377 : dins la premiera seccion de « Sus la civilizacion en generau » dei Muqaddima (« Prolegomens de l'istòria universala » en occitan), l'istorian e filosòf arabe Ibn Khaldun (1332-1406) utilizèt la teoria dei climats per depintar lo caractèr generau deis òmes.
1383 : introduccion dau principi de la quarantena dins lo pòrt de Marselha. Après la Republica de Ragusa en 1377, aquò illustrèt lei progrès dins la prevencion deis epidemias a la fin de l'Edat Mejana en Euròpa.
Decès[modificar | modificar la font]
- Acamapichtli, tlatoani astèc.
- Alexis Philanthropenos, generau bizantin.
- Amda Seyon Ièr, negus d'Etiopia.
- Amir Khusrow, escrivan indian.
- Andronic II Paleòleg, emperaire bizantin.
- Atanasi Ièr, patriarca de Constantinòble.
- Carles V, rèi de França.
- Casimir III, rèi de Polonha.
- Danièl de Moscòu, prince de Moscòu.
- Dante Alighieri, poèta italian.
- Edoard III, rèi d'Anglatèrra.
- Edvija de Polonha, rèina de Polonha.
- Felip VI, rèi de França.
- Gajah Mada, ministre de Majapahit.
- Gregòri Palamas, teologian bizantin.
- Gui de Chaulhac, cirurgian occitan.
- Henri de Mondeville, mètge francés.
- Iuri III de Moscòu, prince de Moscòu.
- Ivan Ièr de Moscòu, prince de Moscòu.
- Ivan II de Moscòu, prince de Moscòu.
- Jayanegara, rèi de Majapahit.
- Jean Buridan, teologian e sabent francés.
- Joan II, rèi de França.
- Joan V Palèoleg, emperaire bizantin.
- Joan VI Cantacuzèn, emperaire bizantin.
- John Arderne, mètge anglés.
- Karanbas, rèi de Makuria.
- Linggabuanawisesa, rèi de Sunda.
- Loís d'Anjau, rèi d'Ongria e de Polonha.
- Miquèu IX Paleòleg, coemperaire bizantin.
- Mondino dei Luzzi, mètge italian.
- Newaya Krestos, negus d'Etiopia.
- Newaya Maryam, negus d'Etiopia.
- Nicèfor Gregoras, teologian e sabent bizantin.
- Nicole Oresme, evesque e sabent francés.
- Petrarca, poèta italian.
- Raden Vijaya, rèi de Majapahit.
- Rajasanagara, rèi de Majapahit.
- Richard Swineshead, sabent anglés.
- Roger de Flor, cap mercenari catalan.
- Sayf al-Din Abdullah Barshambu, rèi de Makuria.
- Simeon Ièr de Moscòu, prince de Moscòu.
- Taríacuri, caconzi tarasc.
- Teòdor Meliteniotes, astronòm bizantin.
- Tribhuwana Wijayatunggadewi, rèina de Majapahit.
- Ulugh Beg, sultan e astronòm de Samarcanda.
- Wedem Arad, negus d'Etiopia.
Liames intèrnes[modificar | modificar la font]
Bibliografia[modificar | modificar la font]
Nòtas e referéncias[modificar | modificar la font]
- ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Tamerlan, Fayard, 1991, p. 77.
- ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Tamerlan, Fayard, 1991, p. 78.
- ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Tamerlan, Fayard, 1991, p. 79.
- ↑ J. Mogenet, A. Tihon, R. Royez, A. Berg, Nicéphore Grégoras - Calcul de l’éclipse de soleil du 16 Juillet 1330, Corpus des astronomes byzantins, I, Gleben, 1983.