Guilhèm Tell
Guilhèm Tell èra un eròi mitic de l'independéncia soïssa (sègle XIV). La seuna existéncia s'acompanha d'una seriá de legendas venent dels sègles XV e XVI, que fa malaisit de destriar çò qu'es istoric de çò qu'es literari.
Lo mite[modificar | Modificar lo còdi]
Segon las legendas, Tell èra un abitant de Bürglen (dins lo canton soís de Uri); un ancian mercenari, retirat dins las seunas montanhas e conegut per èsser un expèrt dins lo manejament de la balesta. Dins aquel temps l'emperaire d'Àustria (un Absborg) compta dominar lo canton d'Uri (ja aviá annexiat d'unes cantons soïsses dins un ensag de formar un ensems territorial de contunh dempuèi las sèunas possessions del naut Ren fins a al Tiròl).
Lo sèu governaire austriac, Hermann Gessler, plantava un pilar sus las plaças publicas e i penjèt lo sèu capèl, amb l'objectiu d'obligar totes los abitants a se clinar davant lo signe de la seuna dignitat, pr'amor de metre a l'espròva la leialtat de la populacion. Tell rsefusèt de se clinar en signe de respècte davant lo capèl installat dins la plaça publica de la vila d'Altdorf perque simbolizava lo sobeiranetat de l'Ostal dels Absborgs.
Alara, lo governaire de la vila (Hermann Gessler) faguèt Tell prisonièr, e perque coneissiá la reputacion de la seuna abiletat, l'obliguèt coma castig a tirar la balesta contra una poma plaçada sul cap de lo sèu filh a 50 passes de distància. Tell ensagèt que lo tiran Gessler cambies lo castig, mas en van: o ascla la poma o el meteis e lo seu mainat moririán de las mans del borrèl. Tell Introdusiguèt doas flechas dins lo seu carcais, prenguèt la balesta, se placèt en la marca dels 50 passes, puntèt e... lo tir exepcional li permetèt d'asclar la poma sens ferrir lo mainat. Mas quand lo governaire demandèt a l'ufanós Tell la rason de la segonda flecha, aquel li respondèt qu'èra destinada al còr del tiran en cas que la primièra flecha aviá fach malastre al mainat. Furiós per aquela responsa, l'emprisonèt dins lo castèl de Küsnacht.
Alara qu'èra tranferit dins lo castèl de Gessler, e mercés a una tempèsta près d'Axemberg, Tell podèt escapar. Segon la legenda, Tell tuèt Gessler amb la seuna balesta e organizèt la rebellion contra los Absborg.
L'istòria[modificar | Modificar lo còdi]
Lo primièr còp qu'apareis lo mite de Guilhèm Tell dins la literatura es dins las cronicas d'Aegiidius Tschudi, gaireben 200 ans après l'epòca que se supausa que s'èran debanats los faches legendaris. Mas i a pas cap de pròva contemporanèa que Tell i Gessler existiguèron. E mai, existisson fòrça legendas que, amb d'autres personatges e en autres paratges, contan una proesa semblabla a aquela de Tell.
Pasmens, lo mite representa plan la resisténcia vertadièra que se levèt entre los païsans d'Uri a partir de 1278, que menèt lo canton a se confederar amb aqueles de Schwyz e d'Unterwalden dins una Liga Perpetuela per empachar que los Absborg violen las seuna libertats tradicionalas (1291). Lo conflicte venguèt una rebellion dubèrta, que s'acabèt amb la victòria dels soïsses sul duc Leopold d'Absborg dins la batalha de Morgarten (1315). Los tres cantons rurals dels Alps centrals formèron atal la Confederacion Elvetica, a que s'apondèron mai tard d'autres cantons per formar la Soïssa actuala.
Schiller e Rossini[modificar | Modificar lo còdi]
Friedrich von Schiller se basèt sus la legenda de Guillhèm Tell per escriure l'òbra de teatre Wilhelm Tell en 1804. Tanben, Gioacchino Rossini utilizèt l'òbra de teatre per compausar opèra del meteis nom en 1829. La dubertura d'aquel opèra es mondialment coneguda e populara.